چند سالي است كه پديده‌اي به‌نام فروچاله‌ها در استان همدان مردم را نگران مي‌كند. اين پديده از دشت قهاوند شروع شده و تا دشت فامنين و كبودر‌آهنگ، گسترش يافته است. مهم‌ترين دليل پديد آمدن فروچاله‌ها برداشت زياد آب از سفره‌هاي آب زير‌زميني است. از سوي ديگر بحران آب اساسي‌ترين دغدغه كشاورزي استان همدان است. اين معضل كه بيش از همه شهرهاي قهاوند و فامنين را تهديد مي‌كند، به دليل سرمايه‌گذاري نامناسب در پوشش انهار، كانال انتقال آب و بهينه‌سازي قنوات مشكلات فراواني را گريبان‌گير كشاورزان منطقه كرده است. كمبود آب و افت منابع زيرزميني استان در چند سال اخير ارمغاني جز مهاجرت روستاييان به شهر نداشته است به‌طوري‌كه اكنون فقط هزار و ۸۰ روستاي داراي سكنه از ۲۵۰۰ روستاي استان، باقي مانده است و مابقي روستاها خالي از سكنه مانده‌اند. همچنين با وجود كمبود ظرفيت منابع آب زير زميني در دشت‌هاي همدان همچنان حفر چاه‌هاي غيرقانوني، منابع زيرزميني اين استان را تهديد مي‌كند.

مصوبات دولت كمكي نكرد

تصويب مصوبات استاني دولت نهم در تيرماه ۱۳۸۵ درسفر اول دولت به همدان و مصوبه بعدي در بهمن ۱۳۸۸ و طرح‌هاي بزرگي چون انتقال آب درياچه سد تالوار از استان زنجان به همدان نيز به دليل تاخير در پايان عمليات، كمكي به مردم همدان نكرد. سال‌هاست صحبت از راه‌اندازي سد تالوار و تامين آب شرب و كشاورزي مردم استان همدان در ميان است اما سد تالوار با تاخير يكساله هنور به مرحله آبگيري نرسيده است و در انتظار تخصيص اعتبارات استاني معطل و نيمه تمام مانده است. مسئولان بخش كشاورزي استان همدان سال‌ها پيش اعلام كردند كه قادر به اجراي برنامه‌هاي توسعه زمين‌هاي قابل كشت به علت كمبود منابع آب نيستند و ناگزير به سرمايه‌گذاري براي حفظ سطح كنوني كشاورزي استان در حدود ۷۴۰ هزار هكتار هستند.

نيروگاه مفتح و كم‌آبي درهمدان

نيروگاه شهيد مفتح همدان يكي ديگر از عوامل مهم و تاثيرگذار خشكسالي در استان همدان است. اين نيروگاه كه در سال ۷۵ و در پايان عمر دولت سازندگي افتتاح شد از نوع بخاري با برج خنك‌كننده‌تر و سوخت گاز طبيعي و مازوت طراحي شده و داراي ۴ واحد ۲۵۰ مگاواتي است. نيروگاه شهيد مفتح همدان سالانه بخش اعظم منابع زيرزميني آب منطقه كبودآهنگ را مي‌بلعد. در حالي‌كه صنايع بزرگ و كوچك بايد موجب رونق و اشتغالزايي در منطقه ‌شود و ضريب پايداري برق منطقه را نيز افزايش دهد، اما به دليل بروز معضلي به نام خشكسالي اين صنعت دشمن اصلي كشاورزي منطقه شده است. سيستم خنك كن نيروگاه حرارتي شهيد مفتح همدان هم‌‌اكنون از نوع ‌تر است كه احتياج به مقدار زيادي آب براي خنك كردن بخار توليدي دارد. با توجه به خشكسالي‌هاي سال‌هاي اخير، برداشت زياد آب از سفره‌هاي زيرزميني منطقه و افت شديد سطح اين آب‌ها، هم‌‌اكنون زمين‌هاي اطراف نيروگاه دچار نشست شده است كه اين امر علاوه بر مشكلات تامين آب سيستم خنك‌كن، خطراتي را براي واحدهاي در حال بهره‌برداري نيروگاه ايجاد كرده است. حتي احداث حوضچه تزريق مصنوعي با ۲۰ ميليارد ريال و ورود ۵ ميليون مترمكعب آب توسط آن به سفره‌هاي زيرزميني در اين نيروگاه هم كمكي به معضل بي‌آبي منطقه نكرده است.

نيروگاهي كه آب زمين را مي‌بلعد

نيروگاه شهيد مفتح در سال گذشته يك ميليون و ۴۰ هزار و ۴۸۵ كيلووات توليد ناخالص نيروي برق داشت كه ۶۰ درصد برق توليدي آن در استان همدان مصرف شد و ۴۰ درصد باقي‌مانده نيز به استان‌هاي همجوار همچون اراك، سنندج و زنجان صادر شد. اين حجم توليد نياز به منابع عظيم آبي دارد. اگر نيروگاه شهيد مفتح در سال با ظرفيت بالا كار كند حدود ۱۰ تا ۱۱ ميليون متر مكعب آب مصرف مي‌كند و با حدود ۲۰ حلقه چاهي كه دارد دو تا دو و نيم درصد آب منطقه را استفاده مي‌كند. با پيگيري‌هاي انجام شده در سفرهاي استاني دولت نهم و دهم به استان همدان مصوبه‌اي مبني بر تبديل سيستم ‌تر به خشك به تصويب رسيد. هدف از اجراي اين پروژه، تبديل سامانه ‌‌تر به سامانه تركيبي ‌تر و خشك (Hybrid) براي برطرف كردن مشكل تامين آب پروژه است. اما اين پروژه هم مانند بسياري از طرح‌هاي دولت نهم و دهم قرار بود نيمه اول سال ۹۲ به بهره‌برداري برسد كه در حال حاضر فقط ۵۰درصد پروژه آن هم در فاز نخست پيشرفت داشته است. به نظر مي‌رسد با توجه به روند كند تخصيص اعتبارات مصوبات استاني اين طرح هم مانند ساير طرح‌هاي مهر ماندگار نيمه تمام ماندگار شود.

در اين رابطه ابراهيم كارخانه نماينده مردم همدان و نهاوند در مجلس نهم به خبرنگار تهران امروز گفت: نيروگاه شهيد مفتح همدان يكي از مهم‌ترين و بزرگ‌ترين عوامل خشكسالي منطقه قهاوند و فامنين است اما اين نيروگاه فقط دليل به وجود آمدن خشكسالي‌ها نيست. در اطراف اين منطقه حدود ۲۴ حفره چاه وجود دارد كه آب مورد نياز نيروگاه را تامين مي‌كند. كشاورزان نيز به دليل نداشتن دانش كافي اقدام به حفر چاه‌هاي عميق در اين منطقه كرده‌اند كه به معضل خشكسالي دامن زنده است. در سال‌هاي اخير براي پيشگيري از خشكسالي بيشتر و بحراني‌تر شدن معضل آب منطقه، فاز اول پروژه تبديل سامانه برج‌هاي خنك‌كننده نيروگاه شهيد مفتح از ‌تر به خشك با هزينه‌اي بالغ بر ۶۰ ميليارد تومان كليد خورده است. نيروگاه شهيد مفتح به ۴ برج خنك‌كننده براي تبديل از‌تر به خشك نياز دارد كه با توجه به مشكلات اقتصادي و كمبود اعتبارات، قرار شد در حال حاضر فقط يك‌برج راه‌اندازي شود. حتي گلايه نمايندگان استان در مجلس به وزير نيرو هم در حد اجراي فاز اول ثمرده نبود. در نيروگاه شهيد مفتح تعداد ۲۴ حلقه چاه عميق براي خنك كردن برج خنك‌كننده استفاده مي‌شود و با راه‌اندازي يكي از برج‌هاي خشك تعداد هشت حلقه چاه از مدار خارج مي‌شود .بايد توجه داشت كه همه عوامل تهديد كشاورزي و افت ميزان آب‌هاي زيرزميني مربوط به چاه‌هاي نيروگاه نيست و حفر چندين هزار چاه در منطقه و بهره‌برداري همزمان از چاه‌ها و رسي بودن خاك منطقه از عوامل اصلي بروز پديده فروچاله‌هاست.

با راه‌اندازي طرح تغيير سيستم نيروگاه شهيد مفتح مي‌توان كمي به آينده اميدوار بود، اما براي فاز اول طرح ۲۹ ميليارد تومان بودجه در نظر گرفته شد كه كامل تامين نشد و از آنجا كه برخي از وسايل موردنياز وارداتي است، شرايط تحريم‌ها و فشارهاي اقتصادي باعث كندي روند اجرا طرح شد.

نيازبه بررسي‌ علمي در حل معضل بي‌آبي

با توجه به پيش‌بيني‌ها و با اين روند بهره‌برداري در ۱۰ سال آينده، آب‌هاي زيرزميني در منطقه افت شديدي خواهند داشت. با راه‌اندازي كامل برج‌هاي خنك‌كننده خشك در نيروگاه شهيد مفتح باز ۸ حلقه چاه باقي خواهد ماند تا نياز نيروگاه را برطرف كند. در صورتي كه سيستم خنك‌كننده خشك به‌طور كامل در نيروگاه راه‌اندازي شود، برج‌هاي خنك‌كننده درهر ثانيه به ۹۰ ليتر آب نياز دارد و نبايد تصور كرد با تغيير وضعيت از ‌تر به خشك نيازي به آب در نيروگاه نيست. با توجه به اينكه سيستم خنك‌كن نيروگاه از نوع‌تر است سالانه ۱۰ميليون متر مكعب آب براي توليد برق مصرف مي‌شود كه اين مقدار آب از طريق ۲۰ حلقه چاه مجوزدار در اطراف نيروگاه تامين مي‌شود. معضل بي‌آبي در منطقه كماكان نياز به حمايت و برنامه‌هاي علمي دارد كه با توجه به مطالبات فراوان بخش خصوصي در پروژه‌هاي عمراني تهديدها در مسير خود باقي مي‌مانند.

كمبود آب در مقياس راهبردي، معضلي ديگر

میزان بارش در استان همدان در مقایسه با سال گذشته ۳۰ درصد و در بلند مدت ۲۵ درصد کاهش داشته است و این آمار در شهر همدان با بارش ۱۵۹ میلی متری کاهش ۳۴ درصدی را در مقایسه با پارسال و کاهش ۳۲ درصدی را در مقایسه با مدت زمان ۲۰ ساله نشان می دهد. بیشترین استفاده از منابع آب استان در بخش کشاورزی است و پس از آن ، مصارف شهری و روستایی و سپس بخش صنعت و معدن قرار دارند.

مطالعه مجدد و دقیق منابع آب استان ، بازنگری شیوه‌های استفاده از این منابع و اقدام به ذخیره سازی آب ممکن است مشکلات کمبود آب و توزیع نا‌برابر آن را در فصول مختلف سال حل کند.

این استان با وجود داشتن قابلیت های فراوان اقتصادی به ویژه در زمینه کشاورزی از کمبود آب در مقیاس راهبردی رنج می‌برد و موضوع منابع آب به چالش مهمی در عرصه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این استان تبدیل شده است در اين صورت، حفظ کاربری اراضی و استفاده صحیح از منابع آب استان یک امر ضروری است. مشکل کمبود آب حتی برای شرب روستاییان استان همدان به همین جا ختم نمی شود ، چون هم اکنون نه‌تنها منابع آبی برای کشاورزی در بسیاری از روستاهای استان محدود است بلکه آب آشامیدنی مورد نیاز بیش از ۱۰۰روستا به ویژه در فصل های کم آب با تانکر از مناطق دیگر حمل می شود . به این مشکلات باید فرسوده بودن شبکه های موجود آب را هم اضافه کرد که در جای خود قابل تامل است.

منبع: اقتصادایران آنلاین– فهيمه اكبري‌صحت