«احمد داوداوغلو» نخست وزیر ترکیه، بامداد شنبه (پانزدهم اسفندماه) در صدر هیاتی از وزیران این کشور برای سفری دوروزه وارد تهران شد. وی در فرودگاه مهرآباد مورد استقبال «محمود واعظی» وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات قرار گرفت.
این اولین سفر داوداوغلو به ایران در مقام نخست وزیری است. همچنین، طی 2 سال گذشته این اولین حضور رییس کابینه ترکیه در تهران است. سفر نخست وزیر ترکیه و هیات همراه وی به ایران در حالی انجام می شود که پیشتر یک هیات بلندپایه اقتصادی- تجاری ترکیه به ریاست «رفعت حصارجیکلی اوغلو» رییس اتاق های بازرگانی و بورس ترکیه از ایران دیدن کرده بود. در این سفر، نخست وزیر ترکیه و هیات همراهش دیدارهایی با مقام های کشورمان خواهند داشت.
ترکیه و ایران به عنوان همسایگانی قدیمی از دیرباز روابط نزدیکی با یکدیگر داشته اند و با وجود اینکه منطقه خاورمیانه در طول یک قرن گذشته همواره آبستن تنش و بی ثباتی بوده، اما روابط این 2 کشور همیشه میزانی از ثبات را تجربه کرده است.
در سال های اخیر منطقه خاورمیانه دستخوش شدیدترین بی ثباتی ها بوده و تشدید رقابت های ایران و ترکیه در بحران سوریه و پیچیده شدن این بحران زمینه ساز تیرگی روابط 2 کشور شده است به گونه ای که مقام های سیاسی تهران و آنکارا موضع گیری های قابل توجهی را علیه سیاست های یکدیگر در سوریه داشته اند. با این حال، تهران و آنکارا تلاش کرده اند با تفکیک منافع سیاسی و اقتصادی از یکدیگر، روابط دوجانبه و دوستانه گذشته را حفظ کنند.
جمهوری اسلامی ایران پس از اجرایی شدن «برجام» (برنامه جامع اقدام مشترک) به کانون توجه دیپلماسی منطقه ای و بین المللی تبدیل شده است. در شرایط کنونی همگان به این مساله پی برده اند که هرگونه تلاش برای بازگرداندن ثبات به خاورمیانه نیازمند مشارکت ایران است. از منظر اقتصادی ایرانِ پسابرجام جدا از اینکه بازار مناسبی برای سرمایه گذاری خارجی است، منبع مطمئنی نیز برای تامین نفت و گاز دیگر کشورهای جهان به شمار می رود. این وضعیت با توجه به وضعیت ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک ترکیه منافع مشترک قابل توجهی را پیش روی آنکارا و تهران قرار می دهد.
به همین دلیل، در این برهه حساس از تحولات منطقه شاهد سفر نخست وزیر ترکیه به ایران هستیم. در این راستا و برای فهم اهمیت سفر داوداوغلو به ایران بیان چند نکته ضروری است:
1- نخستین نکته ای که در سفر نخست وزیر ترکیه به ایران مهم جلوه می کند، حضور هیات همراه داوداوغلو است. همانگونه که پیشتر گفته شد، ایرانِ پسابرجام شرایط مناسبی برای سرمایه گذاری خارجی دارد و کشورهای زیادی نیز تاکنون برای سرمایه گذاری در بخش های گوناگون صنعت و خدمات در ایران با مقام های کشورمان وارد گفت وگو شده اند. ترکیه نیز از این موضوع برکنار نیست و تلاش دارد روابط تجاری- اقتصادی خود با ایرانِ پسابرجام را گسترش دهد. همراهی وزیران اقتصاد، گمرک و تجارت، ارتباطات و توسعه، حمل و نقل، و انرژی ترکیه با نخست وزیر این کشور در این پیوند قابل تحلیل است.
فهم این مساله زمانی اهمیت می یابد که در چشم انداز میان مدت روابط اقتصادی ایران و ترکیه قرار است حجم مبادله های 2 کشور به بیش از 30 میلیارد دلار افزایش یابد. لغو تحریم های بین المللی علیه ایران پس از برجام فرصت مناسبی برای دستیابی به این حجم از روابط تجاری دوجانبه است، به ویژه پس از بحران در روابط ترکیه با روسیه، آنکارا بیش از پیش نیازمند نفت و گاز ایران است.
2- دومین نکته ای که باید در سفر نخست وزیر ترکیه به ایران مورد توجه قرار داد، مساله سوریه است. نزدیک به یک هفته از آغاز آتش بس در سوریه می گذرد و شواهد نشان می دهد به رغم چند بار نقض آتش بس، اراده بین المللی بر آن است که این وضعیت تداوم داشته باشد تا در سایه آن گفت وگوهای صلح سوریه بار دیگر از سر گرفته شود. در صورت موفقیت آتش بس و دستیابی به توافقی سیاسی، کشورهایی که تاکنون از گروه های تروریستی پشتیبانی می کردند بازندگان اصلی بحران سوریه خواهند بود.
این در حالی است که جمهوری اسلامی ایران به دلیل نقش سازنده در حفظ نظام سیاسی سوریه و مبارزه با گروه های تروریستی، اکنون به یکی از طرف های اصلی حل و فصل بحران سوریه تبدیل شده است. ترکیه نیز به این امر واقف است و به نظر می رسد بخش مهمی از انگیزه های این سفر به نقش سازنده تهران در حل و فصل مسالمت آمیز بحران سوریه و تامین منافع ترکیه در این بحران باز می گردد.
3- سومین نکته ای که در سفر نخست وزیر ترکیه به ایران باید مورد توجه قرار داد، مساله کردها است. «مسعود بارزانی» رییس اقلیم خودمختار کردستان عراق در موضع گیری که هفته گذشته داشت از ایجاد یک نظام فدرال در سوریه پشتیبانی کرد. با توجه به وضعیت گروه های قومی-مذهبی در سوریه، تنها گروهی که از توان و انگیزه ایجاد یک منطقه فدرال (به احتمال زیاد شبیه به آن چه در اقلیم کردستان عراق وجود دارد) در سوریه برخوردار است، کردهای این کشور هستند. این مساله در شرایطی مطرح می شود که ترکیه با برخی گروه های کردی این کشور به شدت درگیر است و مناطق کردنشین ترکیه در وضعیتی پرچالش قرار دارد. تشکیل یک منطقه فدرال در کردستان سوریه با منافع اعلانی ترکیه در تضاد است و آنکارا تشکیل منطقه خودمختار در کردستان سوریه را خط قرمز خود اعلام کرده است. از طرفی، مسکو با هرگونه مداخله نظامی ترکیه در سوریه مخالف است و هشدار داده که چنین دخالتی می تواند به درگیری نظامی میان 2 کشور بیانجامد. این وضعیت فضا را برای پیشروی های بیشتر کردهای سوریه به سمت مرزهای ترکیه و نزدیک شدن به تشکیل یک اقلیم یکپارچه کردی در سوریه فراهم کرده است. در برابر، دست ترکیه برای هرگونه مداخله مستقیم نظامی در سوریه بسته به نظر می رسد.
به نظر می رسد برای حل این معضل راهبردی، ترکیه حسابی ویژه روی نقش جمهوری اسلامی ایران در جلوگیری از تشکیل هرگونه اقلیم کردی در سوریه باز کرده است و در تلاش است از ظرفیت های سیاسی جمهوری اسلامی ایران در این راستا بهره جوید.
4- چهارمین نکته به تلاش های ترکیه برای دوری از انزوای منطقه ای با تکیه بر نقش سازنده ایران در تحولات منطقه باز می گردد. ترکیه پس از موضع گیری هایش در خیزش های عربی به ویژه در مساله سوریه تا حدی فضای پویش خود را محدود کرد. سران آنکارا، همپیمانی با عربستان و همراهی با اروپا و آمریکا را بهترین گزینه برای خروج از آن شرایط دانستند تا این وضعیت را با تغییر محاسبه های راهبردی در خاورمیانه به سود خود پایان دهند.
پیامدهای بحران های خاورمیانه برای امنیت جهان به ویژه اروپا موجب شد همپیمانان غربی ترکیه نیز مقابله با ریشه های بی ثباتی و تروریسم در خاورمیانه را در صدر دستورهای کار خود قرار دهند که توافق چندی پیش آمریکا و روسیه برای حل سیاسی بحران سوریه نمود عینی وضعیت یادشده است. در چنین شرایطی، ترکیه در صدد است با تقویت روابط سیاسی و اقتصادی با ایرانِ پس از برجام، شرایط منطقه ای خود را بهبود بخشد و سهم مطلوبی از تغییرهای راهبردی در محیط امنیتی خاورمیانه کسب کند.
**گروه پژوهش و تحلیل خبری / ایرنا