به گزارش پایگاه خبری تحلیلی کورنگ ،متوسط میانگین فرسایش خاک در کل کشور ۱۵ تن است و در قیاس با استان‌های کویری که بادهای چند روزه و سیلاب‌های روان داشته و خشکسالی سال‌هاست که خاک آنها را احاطه کرده است، آمار فرسایش خاک در استانی چون همدان با متوسط سالانه ۸ تا ۱۲ تن در هکتار نگران‌کننده است. خاکی که به راحتی در اثر عوامل طبیعی و سهل‌انگاری‌های انسانی از بین می‌رود.

اگرچه آمارهایی از سوی جهاد کشاورزی به عنوان بهره‌بردار و نیز منابع طبیعی کمی متناقض است، اما گفته می‌شود در برخی مناطق فرسایش خاک استان حتی بالاتر از میانگین کشوری است.

به یاد دارم که انتشار آمارهای نگران‌کننده از میزان فرسایش خاک در کشور و به دنبال آن هشدار کارشناسان محیط زیست در سال‌های اخیر سبب شد تا لایحه خاک در دولت یازدهم تدوین شود. اینکه این لایحه مدیریت خاک را از نظر فرسایش و آلودگی مورد توجه قرار می‌داد و سبب داشتن نگاهی قانونمند به مقوله حفاظت از آن می‌شد خوب بود، اما تصویب این مهم هنوز در صف انتظار است.

در دولت احمدی‌نژاد هم طرح طوبی (طرح توسعه جنگل و باغ) مصوب و قرار بود به افزایش تولیدات باغی و نیز حفظ خاک بینجامد، اما مدتی بعد، زمینه‌ای برای اعمال نفوذ و مصادره زمین‌های ملی برای اغراض شخصی شد و همین نیز در عمل شکست.

طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت هم همزمان با دومین کنگره ملی 8هزار شهید همدان و در زمان استانداری قاسمی فرزاد وعده داده شد، اما آن هم به همان دولت سپرده شد تا خاک این استان همچنان فقر پوشش گیاهی را که می‌تواند همچون لباسی آن را در برابر فرسایش حفظ کند، در خود ببیند.

کارشناسان محیط زیست بر این باورند که چرخه کاشت، داشت و برداشت در استان به شکلی ناقص اجرا می‌شود. یعنی داشت و برداشت طبق روال سالانه برای زراعت انجام می‌شود، اما شاهد کاشت درختان به منظور افزایش پوشش گیاهی که سبب حفظ خاک هم می‌شود، نیستیم. همین مسأله سبب از هم گسیختگی سطح خاک شده که به راحتی در اثر بارش باران یا وزش باد از زمین به هوا برخاسته می‌شود.

بیش از نیم قرن زمان می‌برد تا یک سانتی‌متر خاک تولید شود، عنصری که بستر ۱۲۵ میلیون تن محصول کشاورزی و تأمین‌کننده امنیت غذایی ایرانیان است، اما همین عنصر حیاتی، تحت تأثیر عواملی همچون تخریب پوشش گیاهی و فعالیت‌های صنعتی حدود ۷۰ سال است روند فرسایشی آن اوج گرفته، چنان‌چه به 5تا 6برابر میانگین جهانی رسیده است.

یک‌چهارم تنوع زیستی زمین در خاک قرار گرفته که آلودگی و فرسایش خاک می‌تواند زیستن روی زمین را به چالش بکشد. فرسایش خاک یکی از مهم‌ترین مسائل زیست‌محیطی است که به علت اثرات بلندمدت آن بر کیفیت خاک و در نتیجه عملکرد گیاهی و محیط زیست، اهمیت بسیاری دارد.

این فرسایش به عوامل متعددی مربوط است. در حال حاضر گرمای شدید هوا و کاهش رطوبت خاک و همچنین وزش باد بخش زیادی از خاک را از بین می‌برد؛ اتفاقی که باید برنامه‌ای جامع برای جلوگیری از پیشرفت آن ارائه شود.

حالا با توجه به اینکه ۱۴ آذرماه روز خاک نام‌گذاری شده است، بر آن شدیم که این عنصر حیاتی و با ارزش را کالبدشکافی کنیم تا درد آن را بدانیم.

بنا بر اطلاعات به‌دست‌آمده از منابع طبیعی استان همدان، فرسایش خاک در استان تحت تأثیر عوامل متعدد طبیعی و انسانی است. وجود شیب تند در نواحی کوهستانی، فقر پوشش گیاهی و خشک بودن خاک، تغییر اقلیم، بهره‌برداری‌های بی‌رویه انسان از طبیعت، تخریب پوشش گیاهی در اثر چرای خارج از ظرفیت دام، کشاورزی سنتی و غیراصولی، جنگل‌زدایی، کم‌آبی و قرار گرفتن ایران روی کمربند فرسایشی، تشدید خاک استان را موجب شده است.

در کنار این موضوع، قطع درختان و بعضا تجارت پرسود چوب توسط برخی سوء استفاده‌کنندگان و حتی باغداران نیز بخش عظیمی از جنگل‌های استان را از بین برده است.

محمد مهدی آرتیمانی، معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان، در گفت‌وگو با خبرنگار همدان‌پیام به تشریح علل تخریب و فرسایش خاک استان پرداخت.

 مهم‌ترین علت فرسایش خاک در استان چیست؟

علت اصلی فرسایش خاک شیب زمین و ساختار خاک است. فرسایش در 2نوع آبی و بادی اتفاق می‌افتد که عموما در استان همدان فرسایش آبی است.

فرسایش خاک به لحاظ شرایط زمین متفاوت است. در استان همدان که بیشتر فرسایش آبی است، مواد سمی و آهکی خاک بالا رفته و خاک هم دچار شوری می‌شود. این موضوع خاک را آماده تخریب کرده و استحکام ناپذیری بدنه آن را موجب می‌شود تا در برابر کوچک‌ترین باد و نیز سیلی دچار آسیب شوند.

 در خصوص فرسایش خاک در اراضی مرتعی بیشتر توضیح دهید.

فرسایش در ۲ نوع مجاز و غیرمجاز یا تشدید شونده است. عموما برای خاک‌سازی متعادل، میزان فرسایش مجازی که اتفاق می‌افتد ۱.۳ تن در هکتار در سال است که این میزان فرسایش مجاز و برای تولید خاک نیاز است.

عمق خاک در اراضی منابع طبیعی محدود است، اما کیفیتش با توجه به احیای خاک می‌تواند حتی با خاک کشاورزی برابر باشد.

در همه اراضی فرسایش تشدید شونده و مخرب وجود دارد، اما عدد متفاوتی دارد. در استان همدان، میزان فرسایش در اراضی از ۸ تن در هکتار آغاز می‌شود و تا ۱۲ تن در هکتار ادامه دارد.

در برخی اراضی چون محدوده در روستای قهورد کبودرآهنگ، میزان فرسایش سالانه شاید به بیش از ۲۰ تن در هکتار برسد، اما مساحتش خیلی محدود است و خاک به‌راحتی از دسترس خارج می‌شود.

 عموما کمترین و بیشترین میزان فرسایش در اراضی استان همدان چه میزان است و چرا؟

از ۲ تا ۲۰ تن در هکتار متغیر است. در حال حاضر میانگین فرسایش در اراضی مرتعی استان ۱۰ تن در هکتار و در اراضی دیم‌زار در محدوده منابع طبیعی ۱۵ تن در هکتار در سال است.

این اختلافات و تخریب و تصرف‌ها به دلیل در دسترس نبودن اراضی و نبود نیروی کافی برای کنترل اتفاق افتاده و در حال حاضر این اراضی در اختیار و دسترس مردم است که برخی مواقع شخم زده می‌شود.

 چرا بیشترین تخریب‌ها در اراضی دیم است و وضعیت اراضی مراتعی چگونه است؟

در دیم‌زارهای تخت چندان فرسایش اتفاق نمی‌افتد، اما به دلیل اینکه اغلب دیم‌زارهای استان در اراضی شیب‌دار مثل دامنه کوه‌ها است و ۹۰ درصد نیز گندم کشت می‌شود، در این اراضی شیب‌دار شاهد فرسایش بیشتری هستیم.

بیشترین فرسایش در اراضی دیم‌زار استان با ۱۵ تن در هکتار یعنی ۷ برابر فرسایش مجاز است، در دیم‌زارهای استان فرسایش ۷ برابر یا ۱۳ تن در هکتار نسبت به فرسایش مجاز بیشتر است.

البته شخم برای شیب در برخی اراضی نیز بیشترین آسیب را به خاک استان زده است.

در اراضی مرتعی که چراگاه دام است، با توجه به کاهش درصد و نوع پوشش گیاهی، ۱۰ تن در هکتار در سال فرسایش اتفاق می‌افتد.

در ۷۰۰ هزار هکتار از ۹۰۰ هزار هکتار اراضی مرتعی و ملی، میزان فرسایش غیرمجاز است. با توجه به تصاویر ماهواره‌ای تهیه‌شده از اراضی استان، درصدی از میزان آمارها در حال جابه‌جایی است و مقداری از خطوط اراضی تغییر و کاهش پیدا می‌کند.

 دلیل دیگری به جز عوامل طبیعی و کشاورزی در از بین رفتن خاک وجود دارد و چه می‌توان کرد؟

بله، در کنار همه دلایل ذکر شده، تصرف مردم نیز زیاد شده و راضی ارزش پیدا کرده و ارزشمندتر نیز می‌شود. برای جلوگیری از تصرف و تخریب اراضی باید نقشه‌ها دقیق‌تر شده و مردم نیز حریم و حقوق را رعایت کنند و قانون‌گذار نیز خطوط را مشخص و خط قرمز تعیین کند.

وظایف سنگین، نیروی محدود و توان کم اداری منابع طبیعی و آبخیزداری و قوانین متناقض سبب این سوءاستفاده‌ها و تخریب و تصرف، رسوب و تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، افزایش آبدهی چشمه‌ها و قنوات و تهیه آبشخور برای دام نیز انجام‌شده است.

با افزایش قیمت گوشت، مردم به نگهداری دام بیشتر علاقه‌مند شده‌اند که این امر فشار بر مرتع را افزایش می‌دهد.

اگر با احیای چشمه‌ها و قنوات و اقدامات آبخیزداری، درآمد مردم در اراضی کشاورزی بیشتر شود، این سبب می‌شود که زیاد به سمت دام‌پروری روی نیاورند.

 عملیات آبخیزداری چقدر در کاهش فرسایش خاک نقش دارد؟ 

با عملیات آبخیزداری تنها می‌توانیم در سال در هر هکتار میزان فرسایش را ۲ تن کاهش دهیم و بیشتر از این میزان در توانمان نیست، مگر اینکه قرق انجام شود و قرق با توجه به نیاز کشور به دام و گوشت قرمز، انجام‌شدنی نیست و نمی‌توانیم جلوی دامدار را بگیریم.

با این توصیف و با وجود آنکه همدان آمار نگران‌کننده‌ای در فرسایش خاک دارد و گفته می‌شود مناطقی چون شوشاب ملایر به همراه گنده‌جین و نورآباد هم در معرض آسیب شدید خاک هستند و در کنار آن تالاب‌های همدان نیز به لحاظ کم‌آبی یا بی‌آبی در معرض فرسایش قرار دارند.

با این توصیف، جدیت در اجرای پروژه‌های مربوط به خاک و حفظ پوشش گیاهی باید با پیگیری مسئولان هر چه سریع‌تر عملیاتی شود، زیرا از دست رفتن خاک در آینده مشکلی به نام امنیت مواد غذایی و سلامت بشریت را به دنبال خواهد داشت.

انتهای خبر/