به گزارش کورنگ به نقل از خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه همدان، نام همدان برای نخستین بار در سال 1100ق. م در کتیبه تیگلات پلیسر اول، شاه آشور به چشم می‌خورد که آن را امدانه یا همدانا ذکر کرده اما در کتیبه‌های عهد هخامنشی آن را هگمتان و در کتاب هردوت یونانی اکباتان می‌خوانیم.

نتایج مطالعات و کاوش‌های تپه گیان نهاوند نشان می‌دهد که مردمان ساکن در این استان در 6 هزار سال پیش، از فرهنگ و تمدن نسبتاً پیش‌رفته‌ای برخوردار بوده‌اند چنانچه ظروف سفالین منقوش بدست آمده از آن‌ها از لحاظ هنری و صنعتی در سطح والایی قرار دارد.

همچنین کاوش‌ها و بررسی‌های مختصر صورت گرفته بر روی تپه‌های باستانی نقاط مختلف استان نشان دهنده گسترش تمدن‌های پیش از تاریخ در نقاط مختلف و استمرار آنها طی چندین هزار سال است.

قدیمی‌ترین متون سنگ نوشته آشوری، همدان را تحت عنوان «آکسیا» به معنی شهر کاسیان نام می‌برد و این امر نشان می‌دهد پیشینه مدنیت مرکز استان حداقل به هزاره سوم قبل از میلاد بازمی‌گردد.

این استان همچنین به دارالمومنین معروف است و برای نخستین بار نوای اذان از شهر نهاوند به گوش ایرانیان رسیده است، مردم این استان با آداب و اعتقادات خود همیشه بر این باور بوده‌اند که رعایت این آداب، سبب حفظ هویت فرهنگی و تاریخی آن‌ها خواهد بود.

از نظر مردم‌شناسی تمام نقاط استان و به ویژه ساکنان اطراف کوهستان الوند دارای اعتقادات ویژه‌ای هستند و این آیین‌ها و اعتقادات به تناسب در زمان‌های مختلفی از سال به جای آورده می‌شود.

آیین‌های بهاره و تابستانی مانند جشن گندم‌زار، آیین چیدن گندم، همچنین جشن‌های باستانی در پاییز و زمستان مانند جشن‌های برداشت گندم و کوسه گلین از آن جمله است.

از دیگر آداب و رسوم مردم این استان آداب و رسوم مذهبی است. مردم استان در ماه مبارک رمضان، ماه محرم و به ویژه در دهه اول آن‌، آداب خاص و ویژه‌ای دارند.

شهر همدان به عنوان مرکز استان از قدمت تاریخی فراوانی برخوردار است که آن را دروازه تاریخ نیز نامیده‌اند. این شهر به عنوان یکی از پنج شهر فرهنگی، تاریخی کشور انتخاب شده است.

عمده‌ترین جاذبه‌های گردشگری شهرستان همدان عبارتند از: غار علی‌صدر، تپه تاریخی هگمتانه، آرامگاه بوعلی سینا، آرامگاه باباطاهر، گنبد علویان، مجسمه شیر سنگی، برج قربان، استرومردخای، سدّ اکباتان، تپه‌ عباس‌آباد، مسجد جامع همدان، بازار سنتی همدان، کتیبه و آبشار گنجنامه، باغ نظری، مقبره امام‌زاده عبدالله(ع).

موقعیت این استان از نظر اقلیمی و طبیعی آن را برای فعالیت‌های کشاورزی و دامداری مناسب کرده و به همین علت این منطقه، محل استقرار تمدن‌های باستانی بوده است که وجود تعداد قابل ملاحظه‌ای از آثار باستانی ماقبل تاریخ در نقاط مختلف دلیل این مدعا است.

رودخانه‌های گاماسیاب، قلقل رود، قره چای و خرم رود در این استان جاری هستند و مهمترین قله آن قله الوند به ارتفاع 3574 متر است.

اغلب ساکنان این استان مسلمان و پیرو مذهب شیعه جعفری هستند و در بین عشایر استان پیروان اهل تسنن نیز وجود دارد. اقلیت‌های مسیحی، یهودی و زرتشتی نیز در این استان زندگی می‌کنند.

مهمترین صنایع دستی استان قالی‌بافی، سفالگری، گیوه بافی، کفش‌دوزی، پوستین دوزی و دباغی است.

قالی‌بافی همدان در سطح ایران مشهور است و قالی‌های ریز بافت آن به خارج صادر می‌شود. انواع ظروف و ابزار سفالی تهیه شده، علاوه بر توزیع در استان به خارج از منطقه نیز صادر می‌شود.

ادبیات قومی

مردم استان همدان از نژاد آریایی و از قدیمی ترین ساکنان ایران زمین هستند. بیشتر مردم این منطقه مسلمان و دارای مذهب شیعه جعفری هستند. کلیمیان، زرتشتیان و ارمنیان از اقلیت‌های مذهبی استان همدان به شمار می‌روند.

همچنین در این استان طوایف و اقوام مختلفی مانند فارس، ترک، لر و کرد ساکن هستند و هر کدام با فرهنگ و آداب و رسوم خاص خود زندگی می کنند به همین جهت پراکندگی زبان و لهجه در سطح استان به خوبی احساس می شود.

فارس‌ها بیشترین ساکنین استان همدان هستند و از قدیمی ترین ساکنان این منطقه محسوب می‌شوند که از دوران مادها در این ناحیه اسکان یافته‌اند.

زبان اغلب ساکنان همدان فارسی و با گویش های حصارکی – جولانی و ورمزیاری است. زبان فارسی؛ زبان اصلی ساکنان استان همدان را تشکیل می دهد. زبان ترکی در شمال و باختر استان همدان رواج دارد. زبان لری و لکی نیز گویش غالب ساکنان شهرستان های ملایر، نهاوند و سامن است. زبان کردی نیز در نواحی مجاور با استان کردستان و کرمانشاه رواج دارد.

پوشاک

پوشاک استان همدان شامل تن پوش‌ها، سرپوش‌ها و پای افزار است. با وجود این که چهار محور فرهنگی در استان همدان قابل تمیز است اما انواع و شیوه های پوشاک زنان و مردان مشابه بوده و سرتاپای افراد را پوشش می‌دهند.

بافت پارچه و کفش‌ها به ویژه گیوه پیش از ورود اجناس خارجی یا انواع کارخانه‌ای آن در روستاها و آبادی‌های استان؛ متداول بوده و به ویژه گیوه‌های شهرستان ملایر که "آجیده" نامیده می‌شود، جزء دست بافته‌های استان به شمار می‌آیند.

غذا‌های سنتی

الگوی خوراک و مواد غذایی تشکیل دهنده مردم همدان تابع انواع محصولات کشاورزی و بومی موجود در منطقه است. در رژیم غذایی استان همدان معمولاً محصولات کشاورزی به صورت خشکبار و تازه استفاده می‌شود. انواع آش شامل بروش، تله کنجی، تاماشی، سرکوله، آبگوشت، بخچه گوشت، چنجه، نان شامل گرده، کاک، کولره، ساجی و فتیر و اقسام شیرینی‌ها مانند برساقی، سوجوق، باسلوق، و اگردک و پیکه چو و مرباها و ترشی‌ها نشان دهنده تنوع غذایی مردم استان است.

ورزش باستانی و زور‌خانه‌ای

منش و خصلت پهلوانی و جوانمردی همواره در فرهنگ ملی ایرانیان جایگاه ویژه ای داشته و این خصلت در ورزشهای زورخانه ای نیز تجلی یافته است. در این رشته ورزشی مرشدها به طور سنتی در زورخانه ها برای ورزشکاران ضرب می نوازند و علاوه بر اشعار فردوسی در مدح علی(ع) نیز مداحی می‌کنند. این ورزش ملی، مذهبی و سنتی دارای آداب و روسوم و اصطلاحات خاصی است‌ که تنها به ذکر آنها بسنده می‌شود مانند ورزش باستانی، زور‌خانه، سردم، مرشد، پهلوان، نوچه، نوخواسته، پیشکسوت، و دارای وسایلی است مانند میل، تخته شنا، کباده، سنگ، لنگ، شلوار کشتی و بازو بند.

ورزش باستانی در استان همدان نیز دارای سابقه دیرینه‌ای است و همیشه خاستگاه پهلوانان وارسته‌ای بوده مانند فیله همدانی، علی میرزای همدانی، احمد کوهکش، سیداحمد بطحایی، عزت اله گودرزی، پدر پهلوان علی اصغر گودرزی، پهلوان فتحعلی، پهلوان سیدمیرزا آقا سجادی‌، پهلوان حاج مهدی بکتاشی و سیدحجت تویسرکانی است.

در حال حاضر شهر همدان دارای پنج زورخانه و در هر یک از شهر‌ستان‌های تابعه نیز، دارای یک یا دو زورخانه فعال است.

بناهای یادبود تاریخی

آرامگاه علویان، آرامگاه ابن سینا، آرامگاه استرو مردخای، بازار همدان، تپه های هگمتانه(اکباتان)، آرامگاه میررضی الدین آرتیمانی- تویسرکان، قلعه نوشجان- ملایر، برج قربان- هگمتانه، آرامگاه اسدآبادی- اسدآباد.

آرامگاه باباطاهر عریان

بابا طاهر عریان همدانی یکی از شاعران اواسط قرن 5 هجری قمری است که ولادت او اواخر قرن 4 است. درباره زندگانی این شاعر عارف اطلاعات دقیقی در دست نیست. تنها روایتها و داستان‌هایی از مقام علمی و عرفانی این شاعر وجود دارد و گفته‌اند که به این دلیل به او عریان می گفتند چون از علایق دنیا دست کشیده بود و گفته شده که او معاصر با پادشاهی طغرل بیک سلجوقی بوده و این پادشاه ملاقاتهایی با باباطاهر داشته است.

کتیبه گنج‌نامه

سنگ‌نبشته‌های گنج‌نامه نوشتارهایی از دوران داریوش و خشایارشای هخامنشی است که بر دل یکی از صخره‌های کوه الوند در فاصله ۵ کیلومتری غرب همدان و در انتهای درهٔ عباس آباد حکاکی شده‌است. کتیبه‌ها هر کدام در سه ستون ۲۰ سطری به زبان‌های پارسی باستان، بابلی و عیلامی قدیم نوشته شده‌اند. متن پارسی باستان در سمت چپ هر دو لوح جای گرفته‌است و پهنایی معادل ۱۱۵ سانتی متر دارد. متن بابلی در وسط هر دو کتیبه نوشته شده و متن عیلامی در ستون سوم قرار دارد.

جاذبه‌های مذهبی شهر همدان

آرامگاه امامزاده عبداله(ع) در همدان، در وسط میدانی به همین نام واقع شده و مدفن دو امامزاده است، که پدر و پسر هستند، به نامهای احمد(پدر) و عبداله(پسر)، اما امامزاده به نام عبداله شهرت یافته است.

این دو امام زاده عالیقدر، علاوه بر کسوت سیادت و امامزاده بودن، از اعلام دین و پیشوایان بزرگ و ناشران علم و قسط، مربی نفوس و مجری حدود بوده اند و نسب تعدادی از رجال علم و تقوی، به این دو منتهی می شود.

به هنگام تسلط قرامطه بر شهرهای غربی ایران(حدود 294 هجری) که مصادف با آغاز خلافت المقتدربااله عباسی بوده، جناب احمد به شهادت می‌رسد.

مردم همدان، اعتقاد زیادی به این امامزاده ها دارند و به همین جهت، معمولاً پس از برآورده شدن حاجات‌شان، نذورات خود را در این محل ادا می کنند و در مراسم عروسی، عروس و دامادها، این امامزاده را طواف می‌کنند.

جاذبه‌های طبیعی

غار علیصدر: این غار تنها غار تالابی ایران و از معدود غارهای آبی جهان است. این غار در ارتفاعات ساری قیه نزدیک روستای علیصدر(یا علی سرد) شهرستان کبودراهنگ(استان همدان) واقع شده است.

ارتفاع غار از سطح دریا ۲۱۰۰ متر است. محوطه غار دالان‌های پیچ در پیچ و دهلیزهای متعددی دارد. از مجموعه رشته آبها، دریاچه بزرگی در درون غار بوجود آمده و از این رو نفوذ به عمق غار تنها با قایق میسر است. غار علی‌صدر یکی از دیدنی‌های جهانگردی استان همدان است.

زمین شناسان قدمت سنگ‌های این غار را به دوره ژوراسیک از دوران دوم زمین شناسی(۱۹۰-۱۳۶ میلیون سال قبل) نسبت می‌دهند.

مردم روستای علی صدر و روستاهای اطراف، از قدیم الایام به وجود این غار پی برده بودند و از آب آن بهره برداری می‌کردند. تا اینکه در ۵ مهرماه ۱۳۴۲ شمسی گروهی ۱۴ نفره از اعضای هیات کوهنوردی همدان، غار علی صدر را مورد بازدید و کاوش قرار دادند و توانستند با وسایل ابتدایی، مانند فانوس و تیوپ لاستیکی، مسافتی از غار را طی کنند.

آداب و رسوم نوروز در همدان

در استان همدان نیز همچون دیگر نقاط ایران عید نوروز جایگاه ویژه‌ای داشته و همیشه مراسم آن با آداب و سنن خاص کهن برگزار می‌شده است.

در گذشته از اوایل اسفندماه خانواده‌ها در تدارک کارها و تهیه مقدمات برنامه‌های نوروزی بودند. نخستین اقدامات، تهیه مواد لازم جهت پخت شیرینی بود. تهیه لباس نو و مایحتاج شب عید مانند برنج و روغن نیز از جمله این اقدامات به شمار می‌رفت.

از دیگر برنامه‌های نوروز، خانه‌تکانی بود و گردگیری و به اصطلاح "دوده‌گیری" انجام می‌شد. از جمله کارهای مربوط به ایام عید تمیز کردن و شستن فرش بود. یکی از راه‌های تمیز کردن فرش، فرش تکانی بود که در بیشتر محوطه کوچه‌ها و خانه‌ها دیده می‌شد.

سبزه انداختن نیز از رسوم دیگر نوروز بود. بر مبنای عقیده ایرانیان قدیم سبزه همیشه ظهور حیات و سبزی و شادی زندگی و سمبل اقتصاد و برکت خانواده‌ها بود و چون نزد ایرانیان باستان گندم سمبل برکت و اقتصاد به حساب می‌آمد، از قدیم‌الا‌یام برای انداختن سبزه نوروزی از گندم استفاده می‌کردند. بعضی خانواده‌ها از شاهی، ماش یا عدس سبزه می‌انداختند.

کوسه و زن کوسه

یکی از مراسم جالب سنتی در روزهای قبل از عید، کوسه و زن کوسه بود، که در نقش زن و شوهر چوپان ظاهر می‌شدند و با ساز و دهل از روستاها به راه می‌افتادند و به شهر می‌آمدند.

تمام اندام این دو پوشیده شده بود و تنها دو سوراخ جلو چشمان و یک سوراخ جلو بینی داشت. روی لباس نمدی کوسه تعداد منگوله دوخته شده بود که به اطراف آویزان بود و چوب بلندی در دست داشت که یک سر آن برجسته بود و به آن "قورچنگ" می‌گفتند.

زن کوسه نیز روی لباس نمدی خود یک دامن کوتاه از چیت رنگارنگ می‌پوشید. به این دامن پرچین، "تنبان‌قری" یا به گویش محلی"تومن قری" می‌گفتند؛ کوسه و زنش با ساز و دهل وارد شهر می‌شوند و تعدادی بچه‌ها به دنبال آنها راه می‌افتادند. آنها به هر خانه‌ای که درش باز بود وارد می‌شدند و معمولاً وارد خانه اعیان و اشراف می‌شدند و در محوطه حیاط شروع به حرکات جالب و خنده‌دار و رقص و پای‌کوبی می‌کردند. صاحبخانه‌ها نیز در حد وسع و طبع خود کمکی نقدی یا جنسی به آنها می‌دادند. کوسه و زن کوسه همچون حاجی فیروز پیام‌آوران شادی نوروزی و بهار بودند.

چهارشنبه سوری

مراسم آتش‌بازی نیز مفصل انجام می‌شد. انواع و اقسام ترقه و فشفشه و کوزه آتشفشان وجود داشت.

تحویل سال

دقایقی پیش از تحویل سال تمام اعضاء خانواده دور سفره هفت‌سین نشسته و شروع به خواندن دعا می‌کردند. رفتن مسافرت در گذشته اساساً متداول نبود و بر عکس کسانی که در سفر بودند، سعی می‌کردند برای عید خود را به تویسرکان برسانند تا لحظه سال تحویل کنار خانواده خود باشند. در لحظات قبل از تحویل بزرگ خانواده مرتب دعا می‌خواند و بقیه نیز دعای سال تحویل را به صدای بلند می‌خواندند. پس از تحویل سال روبوسی می‌کردند و به یکدیگر تبریک می‌گفتند. بزرگترها به کوچکترها عیدی می‌دادند. کوچکترها به دیدار بزرگترها می‌رفتند و دید و بازدیدهای فامیل و دوستان شروع می‌شد.

جشن نوروز

جشن های مرسوم در استان همدان، مانند دیگر نقاط ایران به دو گروه جشن‌های مذهبی و ملی تقسیم می‌شود. جشن های مذهبی همان اعیادی هستند که در کل کشور گرفته می‌شود. از جشن‌های ملی می‌توان به جشن نوروز باستانی اشاره کرد که مانند دیگر نقاط کشور برگزار می‌شود.

سیزده‌ بدر

در همدان نیز مانند سایر مناطق ایران روز سیزده نوروز با آداب و مراسم خاص برگزار می‌شد. از ساعات اولیه بامداد تمام اعضاء خانواده‌ها دسته‌دسته به طرف باغ‌ها و چمن‌زارهای کنار رودخانه‌ها و کوهپایه‌ها می‌رفتند و به شادی می‌پرداختند.

گزارش از: سمیرا معارفی، خبرنگار ایسنا، منطقه همدان