به بیان دیگر 6.5 درصد قنات‌های کشور در استان همدان قرار دارد. قنات در واقع مجرایی است زیرزمینی که آب را از بالادست به پایین دست به ویژه مناطق کم آب منتقل می‌کند و این سیستم بویژه در محل‌هایی که با کم‌آبی مواجه است، بسیار کاربرد دارد.

بهره گیری از این شیوه آبیاری در طول هزاران سال توانست به کشاورزی و دامداری رونق ویژه‌ای ببخشد. پیدایش و رواج این ابتکار جدید که کاریز یا قنات نامیده می‌شد و استفاده از آب‌های زیرزمینی را برای دامداری بویژه کشاورزی ممکن ساخت، باعث شد که کشاورزی و دامداری به طرز قابل توجه‌ای گسترش یابد.

به گفته "انصاری" یکی از کارشناسان بخش کشاورزی بهترین روش برای بهره برداری کم هزینه، دائم، آسان و ارزان از آبهای زیرزمینی استفاده از قنات است که متاسفانه با بهره برداری بی‌رویه از آبهای زیرزمینی از طریق چاه‌های عمیق و نیمه عمیق به ویژه در 40 سال اخیر شاهد کاهش آبهای زیرزمینی هستیم.

مدیر آب و خاک و امور فنی سازمان جهاد کشاورزی همدان نیز با اشاره به اهمیت و ضرورت نگهداری و لایروبی قنوات، معتقد است لایروبی قناتها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است چراکه آب قنات دائمی و در مقایسه با آبی که از چاه استخراج می‌شود، ارزانتر است، همچنین استخراج آب از قنات بدون استفاده از انرژی و وسائل مکانیکی صورت گرفته و وابستگی به سوخت‌های فسیلی و سایر منابع انرژی وجود ندارد که این از مهم‌ترین ویژگی قنات‌ها محسوب می‌شود.

"فیروزفر"، می‌گوید: از تعداد قنات‌هایی که در استان همدان است، حدود 250 قنات نیازمند مرمت و بازسازی ضروری است که مرمت این تعداد قنات نیازمند حدود 10 میلیارد تومان اعتبار است.

وی با اشاره به اینکه هر ساله حدود 200 قنات لایروبی می شود، گفت: در سالجاری میزان بودجه اختصاص یافته برای این کار بسیار کم بود و حدود دو درصد بودجه سال گذشته بود که این میزان بودجه تنها برای مرمت و لایروبی 3 یا 4 تا قنات کافی بود.

وی معتقد است: لایروبی هر متر قنات 200 هزار ریال، کول گذاری هر متر 500 هزار ریال و هزینه نوکنی و کول گذاری نیز بین 800 تا یک میلیون ریال است.

فیروزفر به این نکته هم اشاره می‌کند که در سالهای اخیر بسیاری از قناتها کم آب شده‌اند و علت آن هم به خشکسالی، حفر چاه‌های غیرمجاز در اطراف قنوات و برداشت بی‌رویه از چاه‌های مجاز بازمی‌گردد که باید در این زمینه‌ها هم برنامه ریزی شود.

"محمدی"، یکی از کارشناسان گردشگری نیز معتقد است، قنات به عنوان یکی از آثار باستانی و تاریخی می‌تواند در جذب گردشگر موثر باشد که این مهم با همکاری سازمان جهاد کشاورزی و اداره کل میراث فرهنگی قابل تحقق است.

"میرزایی"، کارشناس ارشد هنر و معماری نیز می‌گوید بررسی زوایای معماری و هنری استفاده شده در ساخت این کاریزها می‌تواند نشان دهنده قدمت و غنای فرهنگ و تمدن ایران باشد.

"موسایی"، از کشاورزان منطقه رزن هم توانسته در کنار بهره مندی از قنات در بخش کشاورزی، در مسیر عبور قنات‌ها ماهی هم پرورش دهد و به اصطلاح با یک تیر دو نشان بزند، هم محصولات کشاورزی تولید و هم بچه ماهی و ماهی‌های پرواری تولید کند.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان همدان نیز می‌گوید: با توجه به خشکسالی و کم آبی در سال‌های گذشته و همچنین نبود دسترسی دایم به آبهای سطحی استفاده از منابع آبهای زیر زمینی در بخش‌های کشاورزی شرب شهری و روستایی و صنعت همیشه یکی از مهم‌ترین راه‌ها بوده است و برداشت بی رویه از این منابع باعث کاهش آب دهی دشت‌های استان و در نهایت خشک شدن تعداد زیادی از چشمه ها و قنوات در سالهای اخیر شده است. براساس آمارهای سازمان جهاد کشاورزی و شرکت آب منطقه‌ای استان همدان، بیش از 90 درصد آب این استان در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که این میزان از منابع آبهای زیر زمینی تامین می‌شود.

"کمندانی" می‌گوید: در حال حاضر میزان متوسط دبی قنوات در استان همدان 4 و 4 دهم لیتر در ثانیه است.

وی کمبود بارش باران و برف، لایروبی نکردن به موقع قنوات توسط بهره برداران و حفر چاه‌های غیرمجاز در حریم قنات را از دلایل کاهش آب دهی و خشک شدن آن عنوان می‌کند.

با وجود مزایایی که ذکر آنها عنوان شد، اما متاسفانه به نظر می‌رسد تلاش‌هایی که تاکنون برای مرمت و بازسازی این قنات‌ها صورت گرفته کافی نیست و مسؤولان با اختصاص بودجه‌های مناسب قدم مناسب‌تری در این زمینه بردارند تا چه بسا این کم توجهی قنات‌ها را در معرض تخریب و نابودی قرار ندهد.

یکی از مشکلات عمده قنات‌های استان همدان حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق به ویژه در دشت‌های فامنین کبودراهنگ و قهاوند است که منابع آبهای زیرزمینی را دچار خطر جدی کرده، به طوری که تنها در دشت کبودراهنگ 750 چاه حفر شده که بسیاری از چشمه‌ها و قنات‌های این مناطق از بین رفته است، در حالی که در گذشته به علت بالا بودن منابع زیر زمینی بیشترین قنات‌های استان همدان به این دشت‌ها اختصاص داشت.

برای مقابله با حفر چاه‌های غیرمجاز در استان همدان طرح تعیین تکلیف چاههای آب بدون پروانه بهره برداری تصویب شده که براساس آن برای چاه‌هایی که تا قبل از سال 85 حفاری شده‌اند، مجوز صادر می‌شود.

طبق آمار شرکت آب منطقه‌ای استان همدان تعداد کل چاه‌های فاقد پروانه کشاورزی پیش از سال 85 که آماربرداری و شناسایی شده، 2 هزار و 345 حلقه است.

فقر منابع آبهای زیر زمینی و خشک شدن بسیاری از قنات‌ها یا کاهش آبدهی آنها موجب شده است، در چند سال اخیر احیاء و بازسازی قنات‌ها به علت استحصال آب برای مصارف شرب و کشاورزی و دامپروری مورد توجه مسؤولان قرار گیرد.

به عقیده کارشناسان، قنات‌ها به علت اینکه در سفره‌های آبهای زیر زمینی کم عمق استفاده می‌شوند و این منابع نیز با بروز خشکسالی و کم آبی در سالهای اخیر غنی نشده‌اند، دارای نوسان زیاد و کاهش آبدهی هستند، از طرفی بهره گیری از چاههای کشاورزی نیز سالانه چندین میلیون ریال هزینه برق و سوخت‌های فسیلی برای پمپاژ آب از اعماق زمین را به دنبال دارد، بنابراین لایروبی قنات‌ها از اهمیت زیادی برخوردار است، در صورتی که لایروبی‌ها، به موقع انجام نشود، کل قنات ریزش کرده و از بین رفته و دیگر آبی از آن خارج نمی‌شود و در برخی مواقع خرابی در قنات‌ها به گونه‌ای است که احیاء مجدد آن غیرممکن یا به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست.

به نظر می‌رسد که باید قنات‌ها این سرمایه‌های ملی که نتایج دسترنج آبا و اجدادی ما طی قرون گذشته هستند و جزیی از تاریخ و گذشته ما به شمار می‌آیند، جدی‌تر از گذشته مورد توجه قرار گیرند.

چه بسا یک حساب و کتاب سرانگشتی و نگاه جدید و عمیق تری به این دست ساخت‌های بشری به ما این نکته مهم را بیاموزد که حفظ و نگهداری این قنات‌ها در مجموع نسبت به بهره‌گیری از شیوه‌های جدید پرهزینه، غیربومی و بعضا ناکارآمد، به صرفه‌تر و کم هزینه‌تر باشد.

منبع: ایسنا