کورنگ: دکتر علی ابوالقاسمی - شهرستان کبودراهنگ امروزه با وسعت تقریبی 4025  کيلومتر مربع بزرگترین شهرستان استان همدان می باشد. این شهرستان که در شمال استان همدان قرار گرفته است از شمال به استان زنجان، از جنوب به شهرستانهای همدان ، بهار، از شرق به شهرستانهای رزن و فامنین و از غرب به استان کردستان محدود می شود. این شهرستان دارای سه بخش (مرکزی ، گل تپه ، شیرین سو) و سه شهر(کبودراهنگ ، گل تپه ، شیرین سو) ، ۱۰ دهستان و ۱۲۸ روستا می باشد. البته اخیراً تأسیس بخش قهورد و تبدیل روستاهای علیصدر و داقداق آباد به شهر از سوی معاونت سیاسی وزارت کشور مورد تصویب قرار گرفته است و با اجرایی شدن مصوبات تعداد بخشهای این شهرستان به ۴ بخش و تعداد شهرها به ۵ شهر افزایش پیدا خواهد کرد. ویژگی غالب این شهرستان یکدستی فرهنگی و زبانی در این منطقه است بطوریکه غالب اهالی شهرستان به زبان ترکی صحبت می نمایند. این شهرستان متشکل از سه منطقه تاریخی با نام های حاجیلو، خدابنده لو و مهربان می باشد(خدابنده لو اشاره شده متفاوت از خدابنده لو استان زنجان می باشد). شهرستان کبودراهنگ ابتدا و در تقسیمات سال 1316 جزء بخش کبودراهنگ در شهرستان همدان بود. سپس در سال 1368 به شهرستان ارتقاء یافت. در شهرستان کبودراهنگ روستاهای بسیار قدیمی چون رامیشان، کردآباد، داقداق اباد، دستجرد، روعان، کوریجان، ویان و... وجود دارد که مکررا و به کرات در منابع متعدد تاریخی بدان ها اشاره گردیده است. که در ادامه مباحث به شرح انها خواهیم پرداخت. این منطقه محل تربیت و پرورش افرادی چون ابوالقاسم یوسف مهروبانی از راویان بزرگ حدیث در قرن پنجم، ابوالمعالی اميرى رامشينى از فقها وادباء وفضلای قرن ششم، مطهربن احمد ابوالفرج رامشینی، مجذوبعلیشاه کبودراهنگی از سرسلسله داران نعمت اللهی، شیخ موثی نثری کبودراهنگی ریاضی دان و نمایشنامه نویس و.... می باشد.
بخش تاریخی حاجیلو    
 غیر از دهستان حاجیلو که در حال حاضر به مرکزیت روستای داقداق آباد تابع شهرستان کبودراهنگ می باشد ما در تاریخ به یک ایل و منطقه بزرگ تاریخی بانام حاجیلو مواجه می شویم. این بخش بزرگ تاریخی امروزه شامل دهستانهای فعلی راهب، سرداران، حاجیلو و سبزدشت در بخش مرکزی شهرستان کبودراهنگ، دهستان مهاجران در بخش لالجین شهرستان بهار، دهستان چاهدشت بخش شراء شهرستان همدان و روستای آب باریک شهرستان رزن می باشد. حدود تاریخی آن از طرف شمال به بخش سردرود از شمال غرب به بخش مهربان از شمال شرق به درجزین از شرق به منطقه شرا، از جنوب به بخش بلوک سیمینه رود همدان و از غرب به بخش خدابنده لو محدود بوده است.
دشت حاجیلو دشت مسطحی است که در ازمنه قدیم چمن زار و مرتع مهمی بوده که به مرور زمان قنوات و نهرهایی احداث شده و اراضی مرغوب و مستعدی برای زراعت به دست آمده است. آبهای زیرزمینی بسیار نزدیک به طوری که در اکثر نقاط عمق چاههای آب دو متر بوده است البته امروزه با احداث نیروگاه برق اکثر چاههای اب منطقه پایین رفته و بعضا باعث ایجاد چاله هایی باعمق 100 متر گردیده است.
منطقه و دشت حاجیلو درواقع یک عارضه طبیعی است که مرز طبیعی مشخصی دارد، همانطوری که می دانیم درگذشته برای مرزبندی مناطق از عوارض طبیعی استفاده می کردند بعنوان مثال حدفاصل کوهها، رودخانه ها، دریاچه ها را بعنوان مرزطبیعی قرار می دادند و سپس ان مناطق را نام گذاری می کردند، منطقه حاجیلو نیز به همین گونه است درواقع منطقه حاجیلو دشتی است که مرز آن از طریق مناطق کوهستانی خدابنده لو در غرب، قانلی داغ در جنوب، قلی آبادداغی و ارمنی داغی وبوقاطی درشمال و رودخانه قره چای در شرق محدود است.
این منطقه که در گذشته بانام بلوک ازماوین همدان معروف بوده است( حمدالله مستوفی ص80 ) بعد از استقرار تیره حاجیلو از طایفه قراگوزلو در منطقه در زمان صفویه بدین نام معروف و مصطلح گردیده است. قراگوزلوها از ایل بیگدلی از شاخه های اصلی ترکان اغوز بوده که در زمان صفویه و بعد از گرویدن به قزلباشی در منطقه ساکن گردیده اند. بعضی از روستاهای قدیمی آن بخاطر وضعیت مناسب و اقلیمی منطقه کماکان به حیات خود ادامه می دهند ازجمله کردآباد، مارهموار، داغداغ آباد، رامیشان و..
این طایفه قزلباشی پس از کشته شدن نادرشاه درسال 1160 ه.ق سرفرازبیگ خدابنده لو را که در همدان سربه شورش برداشته بود ازمیان بردند. و هنگام پیدایی کریم خان زند بدو پیوستند. در آغاز کشورگشایی آقامحمدخان قاجار سخت نسبت به وی اظهار انقیاد نموده با او متحد شدند و او را در براندازی خاندان زند وبرپایی دولت قاجاری یاری ها کردند.
قراگوزلوها خود از دو تیره اصلی تشکیل می شده اند یک تیره عاشقلو و دوم تیره حاجیلو، البته لازم به توضیح است که نام اصلی تیره حاجیلو در ابتدا ازبکلو بوده است که گویا به سبب آن که خوانین عظام آن حاجی می شده اند لذا این اسم جدید به جای ان اسم قدیم(ازبکلو) تداول یافت. تیره حاجیلو به نسبت تیره عاشقلو از مرام و عدالت بیشتری برخوردار بوده اند بطوریکه بسیاری از عرفا و علما از این تیره بوجود آمده اند شیروانی نیز می نویسد که این طایفه ازبکلو عموما در عدل و داد و صلح و سداد بر آن طایفه سرورانند(بستان السیاحه 446-447) به عنوان نمونه صوفی معروف سلسله نعمت  اللهی مجذوبعلی شاه بویوک آبادی کبودراهنگی(1175-1239) از همین تیره بوده است.
روستاهای بویوک آباد، جیحون آباد، رویان، کوریجان، لتگاه و کبودراهنگ از روستاهای مهم و مرکز خوانین حاجیلو بوده است.
تمامی ساکنین منطقه با اندک تفاوت لهجه ای تقریبا به یک لهجه نزدیک ترکی صحبت می کنند(بغیر از ماران یا مهاجران که از شاهسونهای بغدادی  هستند) لهجه روستاهای بعد از جیجون آباد به سمت شرق یعنی منطقه شرا باتوجه به اینکه از ترکهای بیات هستند کمی متفاوت است همچنین روستاهای شمال کبودراهنگ یعنی منطقه مهربان متمایل به خمسه و افشار است.
 منطقه حاجیلو تا سالهای 1329 نیز تحت یک نام و با عنوان حاجیلو شناخته می شد اما بعدها با تقسیمات سیاسی جدید این منطقه را به چندین دهستان در چندین شهرستان تقسیم کرده اند، درواقع اکثریت آن در شهرستان کبودراهنگ و مابقی در شهرستان های همدان، بهار، فامنین و رزن می باشند. در ذیل روستاهایی که درمحدوده حاجیلوی تاریخی بوده اند را اشاره خواهیم نمود،
شهرستان کبودراهنگ دهستان حاجیلو، روستاهای بابان، پرورق، رامیشان، داقداق اباد، کرداباد، دولت اباد، ساری بولاق، قزلجه، قلی اباد، خان آباد
شهرستان کبودراهنگ دهستان سبزدشت شامل روستاهای روعان، خلعت آباد، ویان، نواباد، شاوه، گنده جین، حتم آوا، مزرعه مهدی آباد، عین آباد و کوریجان
شهرستان کبودراهنگ دهستان راهب شامل روستاهای قاباق تپه طاسران، اورقین، آق تپه دستچرد امیراباد
شهرستان کبودراهنگ دهستان سرداراباد شامل روستاهای سرداراباد حصارقوجاباغی، اوچ تپه، اقچلو، انچیرباغی، طاس تپه دولی، جیقی احمداباد، پیرانبار، قراگل، مبارک آباد، قرخ بلاغ به جز ناصراباد و ایده لو که درواقع دربخش تاریخی خدابنده لو قرار داشته اند.
شهرستان همدان دهستان چاه دشت بخش شرا شهرستان همدان شامل روستاهای یسرلو، قرخلر، بویوک آباد، جیحون آباد، سماوک، میلاجرد، نوده، بزینه جرد
شهرستان بهار دهستان مهاجران بخش لاله جین شامل روستاهای شیخی جان، لتگاه، حسین اباد لتگاه، رایکان علیا و سفلی، مارهموار، کوشک آباد، آق بلاغ و دستجرد می باشد. همچنین روستای امین آباد فامنین و آب باریک شهرستان رزن نیز دربخش تاریخی حاجیلو قرار داشته اند.
ادامه دارد...