پژوهشگران به‌اتفاق معتقدند که بهره‌برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفته و در دوره‌ هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن وکشورهای شاخ آفریقا نیز راه یافت، سپس مسلمانان آن را به اسپانیا منتقل رکردند ، هم اکنون قدیمی‌ترین کاریزها در ایران ، افغانستان و تاجیکستان وجود دارد.

طبق آمار یونسکو 60 درصد قنات های موجود در 35 کشور جهان متعلق به ایران است و بیشترین قنات های کشورمان نیز به ترتیب در استانهای خراسان رضوی - خراسان جنوبی – یزد -اصفهان - مرکزی - کرمان و همدان قرار دارد.

در ایران در مجموع حدود 40 هزار قنات با 272 هزار کیلومتر کانال کشی و آب دهی بیش از هشت میلیارد مترمکعب در سال شناسایی شده که این رقم در استان همدان 2 هزار و 800 قنات با 680 کیلومتر طول و آب دهی 220 میلیون مترمکعب در سال است .

به بیان دیگر 6 و نیم درصد قنات های کشور در استان همدان قرار دارد .

قنات در واقع مجرایی است زیر زمینی که آب را از بالادست به پایین دست بویژه مناطق کم آب منتقل می کند و این سیستم بویژه در محل هایی که با کم آبی مواجه است بسیار کاربرد دارد .

بهره گیری از این شیوه آبیاری در طول هزاران سال توانست به کشاورزی و دامداری رونق ویژه ای ببخشد .

پیدایش و رواج این ابتکار جدید که کاریز یا قنات نامیده می شد و استفاده از آبهای زیرزمینی را برای دامداری بویژه کشاورزی ممکن ساخت باعث شد که کشاورزی و دامداری به طرز قابل توجه ای گسترش یابد.

به گفته آقای انصاری یکی از کارشناسان بخش کشاورزی بهترین روش برای بهره برداری کم هزینه ، دائم ، آسان و ارزان از آبهای زیرزمینی استفاده از قنات است که متاسفانه با بهره برداری بی رویه از آبهای زیرزمینی از طریق چاهای عمیق و نیمه عمیق بخصوص در 40 سال اخیر شاهد کاهش آبهای زیرزمینی هستیم.

مدیرآب و خاک و امور فنی سازمان جهاد کشاورزی همدان با اشاره به اهمیت و ضرورت نگهداری و لایروبی قنوات معتقد است ، لایروبی قنات هااز اهمیت ویژه ای برخوردار است چراکه آب قنات دائمی و در مقایسه با آبی که از چاه استخراج می شود ارزانتر است ، همچنین استخراج آب از قنات بدون استفاده از انرژی و وسائل مکانیکی صورت گرفته و وابستگی به سوخت های فسیلی و سایر منابع انرژی وجود نداردکه این از مهم ترین ویژگی قنات ها محسوب می شود .

آقای محمدی یکی از کارشناسان گردشگری معتقد است ، قنات به عنوان یکی از آثار باستانی و تاریخی می تواند در جذب گردشگر موثر باشد که این مهم با همکاری سازمان جهاد کشاورزی و اداره کل میراث فرهنگی قابل تحقق است.

آقای میرزایی ، کارشناس ارشد هنر و معماری هم می گوید بررسی زوایای معماری و هنری استفاده شده در ساخت این کاریزها می تواند نشان دهنده قدمت و غنای فرهنگ و تمدن ایران باشد .

موسایی از کشاورزان منطقه رزن هم توانسته در کنار بهره مندی از قنات در بخش کشاورزی ، در مسیر عبور قناتها ماهی هم پرورش دهد و به اصطلاح با یک تیر دو نشان بزند ، هم محصولات کشاورزی تولید و هم بچه ماهی و ماهیهای پرواری تولید کند .

با وجود مزایایی که ذکر آنها رفت اما متاسفانه به نظر می رسد تلاش هایی که تاکنون برای مرمت و بازسازی این قنات ها صورت گرفته کافی نیست و مسئولان بااختصاص بودجه های مناسب قدم مناسب تری در این زمینه بردارند تا چه بسا این کم توجهی قنات ها را در معرض تخریب و نابودی قرار ندهد .

مدیرآب و خاک و امور فنی سازمان جهاد کشاورزی استان همدان می گوید:از تعداد قنات هایی که در استان همدان است حدود 250 قنات نیازمند مرمت و بازسازی ضروری است/که مرمت این تعداد قنات نیازمند حدود 10 میلیارد تومان اعتبار است .

آقای فیروزفر با اشاره به اینکه هر ساله حدود 200 قنات لایروبی می شود ، گفت که در سالجاری میزان بودجه اختصاص یافته برای این کار بسیار کم بود و حدود 2 درصد بودجه پارسال بود که این میزان بودجه فقط برای مرمت و لایروبی 3 یا 4 تا قنات کافی بود .

وی معتقد است لایروبی هر متر قنات 200 هزار ریال ، کول گذاری هر متر 500 هزار ریال و هزینه نوکنی و کول گذاری نیز بین 800 تا یک میلیون ریال است .

آقای فیروز فر البته به این نکته هم اشاره می کند که در سالهای اخیر بسیاری از قناتها کم آب شده اند و علت آن هم به خسکسالی ، حفر چاههای غیرمجاز در اطراف قنوات و برداشت بی رویه از چاههای مجاز باز می گردد که باید در این زمینه ها هم برنامه ریزی شود .

مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان همدان هم می گوید با توجه به خشکسالی و کم آبی در سالهای گذشته و همچنین نبود دسترسی دایم به آبهای سطحی استفاده از منابع آبهای زیر زمینی در بخش های کشاورزی شرب شهری و روستایی و صنعت همیشه یکی از مهم ترین راهها بوده است و برداشت بی رویه از این منابع باعث کاهش آب دهی دشت های استان و در نهایت خشک شدن تعداد زیادی از چشمه ها و قنوات در سالهای اخیر شده است .

براساس آمارهای سازمان جهاد کشاورزی و شرکت آب منطقه ای استان همدان ، بیش از 90 درصد آب این استان در بخش کشاورزی مصرف می شود که این میزان از منابع آبهای زیر زمینی تامین می گردد .

آقای کمندانی می گوید در حال حاضر میزان متوسط دبی قنوات در استان همدان 4 و 4دهم لیتر در ثانیه است .

او کمبود بارش باران و برف ، لایروبی نکردن به موقع قنوات توسط بهره برداران و حفر چاههای غیر مجاز در حریم قنات را از دلایل کاهش آب دهی و خشک شدن آن عنوان می کند .

یکی از مشکلات عمده قنات های استان همدان حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق به ویژه در دشت های فامنین – کبودر آهنگ و قهاوند است که منابع آبهای زیر زمینی را دچار خطر جدی کرده است بطوری که تنها در دشت کبودرآهنگ 750 چاه حفر شده که بسیاری از چشمه ها و قنات ها ی این مناطق از بین رفته است ، در حالی که در گذشته به دلیل بالا بودن منابع زیر زمینی بیشترین قنات های استان همدان به این دشت ها اختصاص داشت .

برای مقابله با حفر چاههای غیر مجاز در استان همدان طرح تعیین تکلیف چاههای آب بدون پروانه بهره برداری تصویب شده که براساس آن برای چاههایی که تا قبل از سال 85 حفاری شده اند مجوز صادر می شود .

طبق آمار شرکت آب منطقه ای استان همدان تعداد کل چاههای فاقد پروانه کشاورزی پیش از سال 85 که آمار برداری و شناسایی شده است 2 هزار و 345 حلقه است .

فقر منابع آبهای زیر زمینی و خشک شدن بسیاری از قنات ها یا کاهش آبدهی آنها موجب شده است در چند سال اخیر احیا و بازسازی قنات ها به دلیل استحصال آب برای مصارف شرب و کشاورزی و دامپروری مورد توجه مسئولان قرار گیرد

به عقیده کارشناسان قنات ها به دلیل اینکه در سفره های آبهای زیر زمینی کم عمق استفاده می شوند و این منابع نیز با بروز خشکسالی و کم آبی در سالهای اخیر غنی نشده اند دارای نوسان زیاد و کاهش آبدهی هستند ، از طرفی بهره گیری از چاههای کشاورزی نیز سالانه چندین میلیون ریال هزینه برق و سوخت های فسیلی برای پمپاژ آب از اعماق زمین را به دنبال دارد بنابراین لایروبی قنات ها از اهمیت زیادی برخوردار است در صورتی که لایروبی ها به موقع انجام نشود کل قنات ریزش کرده و از بین رفته و دیگر آبی از آن خارج نمی شود و در برخی مواقع خرابی در قنات ها به گونه ای است که احیاء مجدد آن غیر ممکن یا به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست .

به نظر میرسد که باید قناتها این سرمایه های ملی که نتایج دسترنج آبا و اجدادی ما طی قرون گذشته می باشندو جزئی از تاریخ و گذشته ما به شمار می آیند جدی ترازگذشته مورد توجه قرارگیرند .

چه بسا یک حساب و کتاب سرانگشتی و نگاه جدید و عمیق تری به این دست ساختهای بشری به ما این نکته مهم را بیاموزد که حفظ و نگهداری این قناتها در مجموع نسبت به بهره گیری ازشیوه های جدید پرهزینه ، غیربومی و بعضا ناکارآمد ، به صرفه تر وکم هزینه تر باشد .

منبع: قطره