استان همدان در دو دهه گذشته روز به روز به سمت بي‌آبي و خشك شدن مي‌رود و ذخيره سفره‌هاي زيرزميني آب استان هر روز كمتر مي‌شود؛ اما نه صرفا به دليل خشكسالي و كمبود ميزان بارش، بلكه به علت نبود مديريت آب و برداشت بي‌رويه. هدر دادن آب در توليدات كشاورزي، توليد انرژي و مصارف صنعتي كه در هيچ‌يك از زمينه‌هايي كه اشاره شد موفق نبوده‌اند. به‌طورمثال در برخي سال‌ها قيمت محصولات كشاورزي آنقدر پايين است كه اگر آب را بسته‌بندي كنند و بفروشند بيشتر از كشاورزي سود خواهد داشت. برداشت بيش از حد و نبود مديريت موجب نابودي برخي گونه‌هاي گياهي، تغيير اكولوژيكي منطقه و تشديد بيابانزايي است و كم‌شدن ميزان بارش وخشكسالي اين مسئله را تشديد مي‌كند. به همين سبب اكنون نياز به مديريت منبع زيرزميني بيش از گذشته احساس مي‌شود.
بدهكاري اكولوژيكي
يك كارشناس محيط‌زيست در اين باره مي‌گويد: مهم‌ترين تهديدي كه استان همدان با آن روبه‌رو است بدهكاري اكولوژيكي آن است. ميزان بهره‌برداري از منابع طبيعي و محيط‌زيست استان همدان بيش‌تر از ميزان توليد سالانه منابع طبيعي استان شده است و اين روند باعث شده است كه تراز منفي به وجود بيايد و هر ساله بر اين تراز منفي افزوده مي‌شود. «محمد درويش» با بيان اينكه شاخص‌هايي وجود دارد كه نشانگر منفي بودن تراز است، تاكيد مي‌كند: يكي از شاخص‌ها موضوع تراز سفره‌هاي آب زيرزميني است. بيلان اغلب نهادهاي استان همدان منفي شده است يعني ميزان برداشت از سفره‌هاي آب‌هاي زيرزميني بيش‌تر از ميزان تغذيه سالانه سفره هاست كه اين مسئله در صورت استمرار مي‌تواند به مرحله‌اي از بيابان‌زايي برسد كه اصطلاحا به آن خطرناك‌ترين مرحله بيابان‌زايي مي‌گويند. يعني اگر به اين مرحله برسيم حتي به شرط حذف عامل مخرب، ديگر نمي‌توان كاري براي منطقه انجام داد و غيرقابل بازگشت است.
پديده نشست زمين
درويش در ادامه مي‌گويد: در نتيجه اين اتفاق مي‌افتد كه وقتي سفره‌هاي آب زيرزميني به صورت مستمر پايين‌تر از حد تراز خود شود لايه‌هاي آبدار زمين فاصله‌هاي خود را از دست مي‌دهند. چون آب از دست رفته و پديده‌اي به نام نشست زمين اتفاق مي‌افتد. در صورت وقوع اين اتفاق، اگر آب را هم تزريق كنيم چون حجم سفره‌هاي آبخوان كاسته شده نمي‌تواند آب را ذخيره كند و در نتيجه به صورت سيل و روان آب جاري مي‌شود. از اين رو همه تلاش‌ها بايد در مسير جلوگيري از روند افت آب زيرزمين باشد. اما به دليل ساختار آهكي كه در زمين‌هاي منطقه به ويژه در دشت كبودرآهنگ و نهاوند وجود دارد با پديده فرو چاله‌ها مواجه هستيم كه برخي از فروچاله‌ها بزرگ‌ترين فروچاله‌هايي است كه در خاورميانه كشف شده است. اين نشان‌دهنده اين است كه علاوه بر كشاورزي بي‌رويه حفر چاه غيرمجاز استقرار صنايعي كه در منطقه در نظر گرفته شده متناسب با توانمندي بوم شناختي استان همدان نبود.
دو معضل اصلي سفره‌هاي زيرزميني همدان
اين كارشناس محيط زيست ادامه مي‌دهد: به نظر مي‌رسد دو معضل اصلي سفره‌هاي زيرزميني همدان را تهديد مي‌كند. اگرچه همدان شهر صنعتي نيست و بيكاري يكي از معضلات آن است، اما يكي‌ از اين مشكل‌ها كشاورزي سنتي است و ديگري نيروگاه شهيد مفتح. درويش در پاسخ به اين سوال كه كدام را مهم‌تر مي‌داند و از ميان تعطيل شدن نيروگاه يا بستن چاه‌هاي غيرمجاز كشاورزي كدام يك هزينه كم‌تري براي مردم خواهد داشت؟ مي‌گويد: مسلما كشاورزي مهم‌تر است.
اصل مسئله اين است كه بازده آب كشاورزي در استان همدان كمتر از 32درصد است يعني حدود 68 درصد آب در بخش كشاورزي هدر مي‌رود و باعث مي‌شود فشار بر سفره‌هاي آب زيرزميني بيايد. اگر كه راندمان آب جاري در بخش كشاورزي استان تقويت شود ما با نيمي از آبي كه در اختيار بخش كشاورزي قرار مي‌دهيم مي‌توانيم همين مقدار توليد را داشته باشيم و نيازي به كفچه كني حفر چاه غيرمجاز بيش‌تر وجود ندارد. اما نيروگاه شهيد مفتح هم موضوعي جدي است؛ چراكه نوع سامانه‌هاي كمك كننده نيروگاه به نحوي تعبيه شده است كه نياز به آب دائمي دارد. قاعده اين بود كه چنين نيروگاهي در محلي مانند حاشيه خليج‌فارس احداث شود كه آب دائم براي كمك كردن به آن وجود داشته باشد، اما اين استقرار غلط سبب شده است كه با بحران روبه‌رو شويم نيروگاه نيز براي رفع بحران حفر چاه‌هاي عميق كرده‌اند، اما امروز خطري كه نيروگاه را تهديد مي‌كند خطر نشست زمين است كه ممكن است موجب نشست نيروگاه هم شود و در واقع اين خطر نيروگاه را هم تهديد مي‌كند.
راه جايگزين براي نيروگاه
اين كارشناس در پاسخ به اينكه چه جايگزيني براي نيروگاه داريم با توجه به اقليم منطقه چه پيشنهادهايي مي‌توان مطرح كرد، مي‌افزايد: بايد نيروگاه را به روز كنيم. امروز سامانه‌هايي وجود دارد كه كمك مي‌كند به جاي اينكه نيروگاه‌ها از منابع آبي استفاده كنند از جريان باد استفاده كنند. از اين رو بايد مانند اتفاقي كه در نيروگاه شازند اراك افتاده است، دكل‌هاي بزرگي نصب شود با اين كار مشكل كمبود آب تا حدودي حل خواهد شد. راه ديگر استفاده از انرژي‌ها و نيروگاه‌هاي جايگزين است. با توجه به اقليم همدان كه هم بادخيز است و هم ميزان دريافت انرژي خورشيدي استان بسيار خوب است و نيز با توجه به مطالعاتي كه (سانا) معاونت انرژي‌هاي نو و وزارت نيرو انجام داده است همدان يكي از بهترين گزينه‌ها براي دريافت انرژي خورشيد است. به دليل اينكه دماي متوسط از 40 درجه بگذرد به درد انرژي خورشيد نمي‌خورد، همدان از اين نظر مناسب‌ترين منطقه است كه دماي متعادلي دارد.
همدان مي‌تواند به سمتي رود كه در توليد انرژي‌هاي خورشيدي و پاك الگو باشد. چنان‌كه مطابق برنامه پنجم دولت بايد از طريق انرژي‌هاي خورشيدي و بادي 5000 مگابايت برق توليد كند. آنوقت با اجراي اين طرح‌ها در همدان، مي‌توان هم شغل‌هاي جديدي ايجاد كرد و هم ميزان وابستگي نيروگاه را به آب كاهش داد. وابستگي‌اي كه يكي از عوامل مهم تشديد بيابان‌زايي در اين استان است.
البته تاكنون چندین بار خطر فرونشست زمین و پدیدارشدن فروچاله‌هایی حیرت‌انگیز در دشت قهاوند همدان، دشت ورامین، رفسنجان، شمال خراسان، مناطق مرکزی و جنوبی استان فارس و … مطرح شده است كه همگي ناشي از خالي شدن زمين از سفره هاي آب زيرزميني و برداشت بي رويه است. اين امر كه كارشناسان از آن به عنوان تراز منفي آبخوان هاي كشور ياد مي كنند هم اكنون از منفي شش ميليارد متر مكعب در سال گذشته است يعني به عبارت ديگر مردم ايران سالانه دست‌کم شش میلیارد متر مکعب آب بیشتر از آن چیزی که در سرزمین‌ پهناورمان فرو می‌رود، از آن برداشت می‌کنند، ابعاد موضوع آن‌‌چنان گسترده است كه كه حتي پژوهشگران زمین‌شناس در یک مرکز تحقیقاتی آلمان توانسته اند با استفاده از فناوری سنجش از دور و تصاویر ماهواره‌ای بر فرونشست شتابناک زمین در ایران مهر تایید زنند.
به نحوی که این پژوهشگران بين المللي اعلام کرده‌اند در طول ۳۰ سال گذشته دست‌کم ۱۵ متر از عمق سفره‌های آب زیرزمینی در ایران کاسته شده است. یعنی، به طور متوسط سالی نیم متر سطح آبخوان پایین رفته است؛ رخدادی که منجر به نشست زمین و برجای ماندن خسارت‌های هنگفت به تاسیسات زیربنایی کشور شده است و مطابق این گزارش، میزان نشست زمین ناشی از اُفت سطح آبخوان در برخی مناطق کشور به ۵۰ سانتی‌متر در سال هم رسیده است که بسیار خطرناک است و همه اينها در حالي است كه مسئولان موضوع را تكذيب كرده و خطر را خيلي كمتر از اين سخنان مي‌دانند.
به هر حال موضوع هر چه هست اينكه بايد تدبيري انديشيد كه ضمن جلوگيري از آسيب‌رساني به تاسيساتي نظير نيروگاه همدان،‌كشاورزان اصرار بیش از حد بر روش‌های سنتی آبیاری در کشاورزی نداشته باشند و براي افزایش راندمان آبیاری برنامه ريزي شود، حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق متوقف شده و گسترش شهرنشینی و چیدمان غلط صنایع پرمصرف (از نظر آب) در مناطق و دشت‌های بحرانی کشور، ديگر صورت نگيرد.
اقتصاد ایران آنلاین-حسين زندي