به گزارش خبرگزاری فارس از همدان، با توجه به اهمیت بحث بیابان‌زایی و بیابان‌زدایی هر ساله 17 ژوئن برابر با 27 خرداد ماه به عنوان روز جهانی بیابان‌زدایی نامگذاری شده است.

در منابع طبیعی و آبخیزداری بیابان به مناطق دارای اقلیم‌های فراخشک و خشک اطلاق می‌شود که میزان بارندگی متوسط سالانه آن کمتر از 100 میلی‌متر و درصد پوشش گیاهی چند ساله آن نیز در حالت طبیعی کمتر از پنج درصد باشد.

در حال حاضر گسترش پدیده‌ای به نام بیابان و به عبارتی بیابان‌زایی از جمله چالش‌هایی است که کشورهای مختلف دنیا با آن روبرو هستند.

در گسترش پدیده بیابان دو عامل محیطی و انسانی نقش بسزایی ایفا می‌کند که شرایط اقلیمی از قبیل کمبود بارندگی، تبخیر بالای آب، وزش بادهای شدید، بلایای طبیعی و... که باعث فرسایش خاک می‌شوند از جمله عوامل محیطی به شمار می‌رود.

از دیگر عوامل بیابانزایی، فعالیت‌های انسانی است که با بهره‌برداری نادرست از زمین‌های کشاورزی، برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، راهسازی و جاده‌سازی‌ها، توسعه شهر و روستاها، تخریب جنگل‌ها، چرای مفرط و بی‌رویه دام‌ها و بیش از ظرفیت مراتع و استفاده افراطی از کود و سموم شیمیایی باعث تخریب ساختمان خاک و از بین رفتن پوشش گیاهی و در نتیجه بیابانزایی می‌شود.

در راستای مقابله با بیابانزایی و اثرات و پیامدهای آن از قبیل فقر و کاهش حاصلخیزی خاک و مقابله و کنترل تخریب محیط زیست «کنوانسیون جهانی مقابله با بیابانزایی و خشکسالی» در 17 ژوئن 1994 منعقد شد.

ایران نیز در سال 75 بعد از تصویب مفاد کنوانسیون جهانی مقابله با بیابانزایی و خشکسالی به صورت رسمی به عضویت این کنوانسیون درآمد.

استان همدان نیز با 905 هزار هکتار اراضی ملی شامل 822 هزار هکتار مرتع، 42 هزار و 566 هکتار جنگل طبیعی، اراضی جنگلی و جنگل‌کاری‌های دست‌کاشت و 26 هزار و 372 هکتار اراضی شور و بدون پوشش در واقع فاقد بیابان است ولی با گسترش اراضی شور خطر بیابانی شدن وجود دارد.

با توجه به افزایش جمعیت دامی دامداران و عشایر، چرای مفرط، برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی، تخریب پوشش گیاهی و بهره‌برداری بی‌رویه از مراتع و اراضی جنگلی که باعث تخریب عرصه‌های طبیعی می‌شود.

وجود یک میلیون و 792 هزار دام وابسته به مرتع با 65 هزار بهره‌بردار در یک هزار و 67 سامانه برای استفاده و بهره‌برداری از 822 هزار هکتار مرتع در استان که سه برابر ظرفیت مراتع استان است می‌تواند به عنوان زنگ خطر و هشداری برای فرسایش خاک و بیابانی شدن تلقی شود.

در سال‌های اخیر نیز ورود ریزگردها، از جمله مهمترین مشکلات استان به شمار می‌رود که علت اصلی آن عدم وجود پوشش گیاهی مناسب است، بنابراین ضرورت پیشگیری از بیابان‌زایی و توجه به بیابان‌زدایی اهمیت ویژه ای می‌یابد تا بیابان این تب بالای تن زمین کنترل شده و پایین بیاید.

در این راستا با مسئولان مربوطه این امر به گفت‌وگو نشستیم.

*دشت قهاوند مستعد بیابانی شدن/ عامل انسانی سرعت‌بخش بیابان‌زایی

معاون حفاظت و امور اراضی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با اشاره به روز بیابان‌زدایی به خبرنگار فارس گفت: پدیده بیابان و بیابان‌زدایی در دنیا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

اسفندیار خزایی با اشاره به عوامل مؤثر در بیابان‌زایی اظهار کرد: در روند بیابانی شدن اراضی، طبیعت و انسان هر دو دخیل هستند.

وی افزود: عوامل آب و هوایی نقش مهمی در ایجاد بیابان دارند و انسان نیز می‌تواند این امر را تسریع بخشد بنابراین نمی‌توان گفت که تنها عوامل اقلیمی و آب و هوایی در ایجاد بیابان نقش دارد.

معاون حفاظت و امور اراضی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان بیان داشت: دخالت انسان با استفاده بی‌رویه و نادرست از اراضی و سفره‌های آب زیرزمین و تخریب پوشش گیاهی طبیعی باعث گسترش مناطق بیابانی می‌شود.

وی ادامه داد: استفاده از روش‌های استقرار پوشش گیاهی طبیعی با استفاده از حفاظت فیزیکی و نزولات جوی می‌تواند از ایجاد این پدیده جلوگیری کند.

خزایی با اشاره به اهمیت حفاظت از جنگل‌های طبیعی و مراتع تصریح کرد: حفاظت از این مهم نقش مؤثری در جلوگیری از روند بیابانی شدن دارد زیرا در صورت نبود پوشش گیاهی مناسب نفوذ آب در خاک به خوبی صورت نمی‌گیرد و با استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و جاری در بخش کشاورزی، بیابانزایی سرعت می‌گیرد.

وی با بیان اینکه پیشرفت بیابان زمانی اتفاق می‌افتد که ما از سرزمین بیشتر از توان اکولوژیکی آن استفاده کنیم، گفت: این امر خطر بیابانی شدن اراضی را در پی دارد.

معاون حفاظت و امور اراضی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان با اشاره به آب و هوای استان یادآور شد: استان همدان دارای دو ناحیه رویشی شامل ناحیه رویشی زاگرسی و ناحیه رویشی ایرانی ـ تورانی است.

وی اضافه کرد: در قسمت‌هایی از ناحیه رویشی ایرانی ـ تورانی که منطقه دشتی است خطر پیشرفت بیابان وجود دارد و قطعاً اگر عوامل آب و هوایی به این شکل ادامه پیدا کند و به تبع آن رشد جمعیت و استفاده از اراضی مطرح باشد در آینده قسمتی از اراضی استان به بیابان تبدیل می‌شود.

خزایی با بیان اینکه استان همدان استانی مرتعی است، تأکید کرد: در ناحیه پوشش زاگرسی استقرار جنگل‌های زاگرسی در سطح بسیار کمی وجود دارد اما خطر بیابانی شدن در آن وجود ندارد.

وی ابراز داشت: در قسمت ایرانی ـ تورانی که دشت قهاوند را در بر می‌گیرد به علت وجود اراضی لب شور تا شور این ناحیه استعداد بیابانی شدن را در خود دارد.

معاون حفاظت و امور اراضی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان یادآور شد: اگر در حفظ و حراست از منطقه قهاوند دقت لازم نشود، استعداد این منطقه به لحاظ شرایط اراضی آن که پوشش گیاهی به سختی در آن مستقر می‌شود به سمت بیابانی شدن پیش می‌رود.

وی با اشاره به محدودیت‌های نفوذپذیری خاک و ضعف پوشش گیاهی در اراضی لب شور گفت: با توجه به این امر و استفاده بیش از حد از اراضی نظیر چرای مفرط دام بیش از ظرفیت مراتع، پوشش گیاهی منطقه را از بین برده و آن را به سمت بیابانی شدن سوق می‌دهد.

* بیابان‌زدایی ضرورتی انکارناپذیر که تلاش همگان را می‌طلبد

خزایی بیان داشت: آتش‌سوزی نیز از دیگر عواملی است که باعث از بین رفتن گیاهان پایا می‌شود و گیاهان یک ساله نیز به علت شرایط آب وهوایی نمی‌توانند اهداف ما را در زمینه پوشش گیاهی تأمین کند.

به گفته وی فشار بیش از حد دام در مراتع، کمبود نزولات جوی، عدم پراکنش مناسب نزولات، چرای زودهنگام و بی‌رویه مراتع توسط روستاییان و عشایر و تبدیل اراضی به زمین‌های کشاورزی از علل مهم بیابان‌زایی به شمار می‌رود.

معاون حفاظت و امور اراضی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان خاطرنشان کرد: رعایت ظرفیت مرتع، کنترل و ممیزی آن و کاشت گیاهان پایا برای ایجاد پوشش گیاهی طبیعی از جمله اقدامات ما در منطقه قهاوند است که باید در دستور کار قرار گیرد.

وی ادامه داد: در بحث صیانت در ناحیه زاگرسی نیز با حفاظت فیزیکی، گیاهانی استقرار می‌یابند که در آینده نیازی به آب نداشته باشند.

خزایی بیان داشت: در حوزه ترویج نیز از طریق آموزش و تهیه و توزیع بروشور سعی کرده‌ایم تا در بخش کشاورزی کشاورزان بیشتر به سمت آبیاری قطره‌ای و تولیدات باغی هدایت شوند.

وی با بیان اینکه استان همدان استان کم‌آبی است، اظهار داشت: از بین رفتن پوشش گیاهی از معضلاتی است که باید مد نظر قرار گیرد چرا که احیای آن کار بسیار سخت و دشواری است و باید در راستای استفاده بهینه از اراضی همت کنیم.

معاون حفاظت و امور اراضی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان با اشاره به بحث بیابان‌زدایی افزود: با توجه به مطرح بودن تغییرات آب و هوا در دنیا به دلیل استفاده بیش از حد از سوخت‌های فسیلی در بخش صنعت و تولید دی اکسید کربن و گازهای گلخانه‌ای درجه حرارت زمین رو به افزایش بوده و به تبع آن بیابان نیز رو به گسترش است.

وی ادامه داد: از عوال مؤثر در بیابان‌زدایی این است که ما از انرژی و سوخت‌های فسیلی کمتر استفاده کنیم چرا که در غیر این صورت به سمت بیابانی شدن پیش خواهیم رفت.

خزایی با اشاره به قرار گرفتن کشور ما در کمربند خشک جهان ابراز داشت: با توجه به این امر که اگر جایی از کره زمین دچار بیابانزایی شود تأثیرات منفی بر دیگر جاها نیز انکارناپذیر است به این علت روزی با عنوان بیابان زدایی نامگذاری شده تا جهانیان به این مسئله توجه ویژه‌ای داشته باشند.

وی با بیان اینکه بیابان‌زدایی یکی از دغدغه‌های امروز کشورهای جهان محسوب می‌شود، گفت: توجه به مقوله بیابان‌زدایی ضرورتی انکارناپذیر است و تلاش همگان را می‌طلبد.

معاون حفاظت و امور اراضی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان بیان داشت: ایران یکی از موفق‌ترین کشورها در زمینه بیابان‌زدایی‌ و کنترل بیابانزایی است و تجربیات بالایی در این موضوع دارد.

*بیکاری و فقر اقتصادی از پیامدهای بیابانزایی است / تالاب‌های خشک منبع تولید ریزگردها

در ادامه کارشناس حفاظت محیط زیست استان همدان نیز در گفت‌وگو با خبرنگار فارس گفت: بیابان به مناطق خشک و نیمه‌خشک و کم رطوبت اطلاق می‌شود که با کاهش قابلیت‌های تولید خاک به وجود می‌آید.

فاطمه کاظمینی اظهار کرد: از عوامل مؤثر در ایجاد بیابان می‎‌توان به عوامل محیطی از قبیل شرایط اقلیمی، ناکافی بودن بارش‌ها و زمان نامناسب بارش، تبخیر زیاد آب و ... اشاره کرد که باعث فرسایش خاک می‌شود.

وی افزود: از دیگر عوامل مهم در ایجاد بیابان فعالیت‌ها و اقدامات انسانی از قبیل برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، جاده‌سازی، آلوده کردن آب‌ها، تخریب جنگل‌ها، چرای دام در زمان نامناسب و بوته‌کنی محسوب می‌شود.

کارشناس حفاظت محیط زیست همدان با اشاره به اثرات و عوارض گسترش بیابان و ضرورت بیابان‌زدایی بیان داشت: بیابان‌زایی بر امنیت سلامتی و بحث غذایی تأثیر می‌گذارد.

وی ادامه داد: در صورت بهره‌برداری بی‌رویه و گسترش بیابان دیگر زمین قابل کشت وجود نخواهد داشت و از نتایج آن بیکاری و فقر اقتصادی است.

کاظمینی با بیان اینکه برای جلوگیری از پدیده بیابان باید از گونه‌های مقاوم به خشکسالی استفاده کرد، ادامه داد: آموزش جوامع محلی در راستای برداشت‌های صحیح و جلوگیری از ورود دام در زمان غیر اصولی به مراتع از مهمترین نکاتی است که در این راستا باید مدنظر قرار گیرد.

وی با اشاره به وضعیت تالاب‌های استان همدان ابراز داشت: تالاب آقگل به خاطر برداشت غیر اصولی و بی‌رویه آب، تأمین نشدن حق‌آبه آن، سدسازی، وجود چاه‌های غیر مجاز در اطراف تالاب و کاهش بارندگی به طور کامل خشک شده است.

کارشناس حفاظت محیط زیست استان همدان یادآور شد: اخیراً نیز تالاب پیرسلمان به خاطر کاهش بارش طی امسال رو به خشکی پیش می‌رود.

وی ادامه داد: در حال حاضر بهترین تالاب ما شیرین‌سو است که آب آن خوب است اما بقیه تالاب‌ها در استان از وضعیت خوبی برخوردار نیستند.

کاظمینی با اشاره به تأثیرات بیابانزایی بر محیط زیست گفت: از دیگر نتایج بیابانزایی وجود ذرات معلق در هوا است که در حال حاضر هر ساله در سطح استان با پدیده ریزگردها و گرد و غبار مواجه هستیم.

وی در پایان خاطرنشان کرد: بخشی از ریزگردها از کشورهای عربی وارد می‌شود و بخشی نیز در نتیجه خشک شدن تالاب‌ها و بیابان زایی در داخل کشور است چرا که با خشک شدن تالاب‌ها، آنها به منبع تولید پدیده گرد و غبار تبدیل می‌شوند.

----------------------

مریم صابری یگانه