همدان را به نام پایتخت مادها می‌شناسند. روزگاری تپه هگمتانه که در شهر همدان واقع شده به این نام شهرت داشت، اما پس از کاوش‌های باستان‌شناسی زنده‌یاد مسعود آذرنوش، این نام و شهرت از هگمتانه گرفته شد. هرچند بحث‌های زیادی بر سر این محوطه باستانی وجود دارد، اما یک ادعای تازه احتمال می‌دهد که پایتخت مادها در ارگ‌تپه است. تپه‌ای که روزگاری به جنگل تبدیل شد و پس از آن هم ساخت و سازهایی روی آن صورت گرفت.
تپه مصلاي همدان که پیش از قاجاریه از آن با عنوان‌های «ارگ تپه»، «قلعه ارگ» و «دژ تپه» نام برده شده یکی از مکان‌هایی است که از نظر تاریخی و زیست محیطی درخور اهمیت است.
این تپه اکنون با کاشت 5 هکتار درخت به صورت پارک جنگلی درآمده و با ساخت و سازهای نهادهای دولتی بخشی از آن، از بین رفت و میراث تاریخی تپه تخریب شد.
ویلیام جکسن با استناد به «هرودوت» قلعه‌ای که بر فراز آن بود را ارگ هگمتانه قدیم می‌داند و می‌نویسد: «در اینجا در درون دژ روزگاری خزانه سلطنتی مزکور در تاریخ هرودوت قرار داشته و این همان دژی است که آرآرباکس گنجینه‌های زر و سیم پادشاهان نینوا را در آنجا نهاده بود و در اين محل زندان، خزانه و پرستشگاه‌های خدایان ایران باستان قرار داشت.»
پرویز اذکایی، پژوهشگر و استاد تاریخ نيز معتقد است: معبد آناهیتای مشهور پیش از اسلام روی مصلا قرار داشته است، اما امروز دیگر از این آثار خبری نیست.
قلعه ارگ ابتدا توسط آقامحمدخان ویران می‌شود و از مصالح آن در ساختن خانه‌های اطراف تپه استفاده می‌شود و بقایای آن نیز در سال‌های اخیر به بهانه تغییر کاربری نابود شد.
گفته می‌شود معاونت عمرانی استانداری دولت نهم هم بدون مجوز کمیسیون محیط زیست شورای شهر، اقدام به صخره‌برداری از این تپه کرد و نزدیک 20 متر از خاک و صخره آن را همراه با بقایای قلعه اشکانی از بین برد.
کاظم ملازاده، استادیار دانشگاه بوعلی با گرایش عصر آهن از جمله باستان‌شناسانی است که باور دارد، مکان اصلی هگمتانه دوره ماد‌ها، این تپه است و می‌شود با بررسی خاک و آثاری که در پایه تپه باقی‌مانده به نتیجه رسید.
وي می‌گوید: اگر ثابت نشود هگمتانه مادی در همدان است این همه تبلیغات و نام بردن از پایتخت تاریخ و تمدن بی‌فایده است. باستان‌شناسان قبل از شناسایی تپه هگمتانه این تپه را گزینه اصلی محل هگمتانه می‌دانستند همچنان محتمل‌ترین گزینه این تپه است.
این باستان‌شناس می‌گوید: همدان اگر به پایتخت تاریخ و تمدن شهرت یافته به دلیل وجود هگمتانه مادی است. یکی از محتمل‌ترین فضاهایی که احتمالاً ارگ حکومتی یا تپه هگمتانه مادی قرار داشته تپه مصلاست. شما اگر به نقشه‌های همدان نگاه کنید هیچ تپه و منطقه آن اهمیت سوق‌الجیشی که تپه مصلا دارد را ندارد. حتی اگر مادی هم نباشد از دوره هخامنشی مدارکی موجود است که گفته می‌شود «در دوره اشکانی معبد آناهیتا بوده، آنجا قلعه داشتیم و تا دوره آقامحمدخان قلعه آباد بود. هرچند آقامحمدخان آن را ویران می‌کند، اما نقشه‌های کوست و فلاندن، همچنین مینیاتوری که از دوره عثمانی‌ها باقی مانده نشان می‌دهد که ارگ حکومتی همیشه آنجا بوده‌ است.»
به گزارش میراث فرهنگی، ملازاده ادامه می‌دهد: پس از انقلاب بقایای موجود از بین می‌رود حتی اگر هگمتانه ماد هم آنجا نباشد و با اینکه قلعه هم از بین رفته، تپه مصلا یک مکان تاریخی است و یک فضای تاریخی یعنی بخشی از تاریخ شهر متعلق به آن است که ساخت و سازها تاریخ‌ آن را دچار خدشه و آسیب کرده است. درست است که بقایای معماری بر جای نمانده، اما در طول تاریخ، ارگ حکومتی به مرکزیت این تپه در آنجا قرار داشته، پس خود تپه شأن تاریخی پیدا می‌کند، حتی اگر بقایا از بین رفته باشد.
ملازاده در پاسخ به این سؤال که وقتی آقامحمدخان به شهر حمله می‌کند بر مبنای یک توهم که آذوقه و مهمات نظامی شهر در داخل قلعه قرار دارد ارگ را ویران می‌کند تا راحت‌تر مردم تسلیم شوند.
در دوره رضاشاه نيز بقایای قلعه ویران می‌شود به این دلیل که حاشیه‌نشینی در کنار این تپه شکل می‌گیرد و حاشیه‌نشینان از مصالح این قلعه یا ارگ برای ساخت خانه‌ استفاده می‌کنند. آیا نمی‌توان از بقایای این خانه‌ها که قرار بود تملک شود، برای شناسایی پایتخت مادی و مطالعه تاریخ تپه استفاده کرد؟
وي می‌گوید: صد درصد، در مطالعات باستان‌شناسی پیش از تاریخ از بذر گیاهان در بین آن همه خاک مستنداتی پیدا می‌شود که به شیوه زندگی گذشتگان اشاره دارد. حال در دوره تاریخی نمي‌توانيم از خاک و سنگی که در تپه وجود دارد به جایی برسیم؟ به طور قطع امکانپذیر و منطقی است، اما کاوش کننده می‌خواهد به علاوه تیم‌های مختلف. در اين صورت می‌توان به راحتی مشخص کرد که آیا هگمتانه مادی وجود داشته یا نه، اما یک عزم جدی مي‌طلبد که می‌توان هم محل زندگی مردم عادی را در دوره مادی مشخص کرد هم پایتخت مادی هگمتانه را از این طریق پیدا کرد یا حتی رد کرد که اصلاً وجود نداشته است.
این در حالی است که بخشی از تپه برای احداث کتابخانه از بین رفت و بخش عظیمی هم برای ساخت حسینیه خاک‌برداری شد.
ملازاده می‌گوید: بخش اصلی تپه تقریباً از دست رفته است در حالی که آن بقایا می‌توانست بماند و چون تپه چشم‌انداز زیبایی دارد به یک منطقه گردشگری تبدیل شود. اما تصمیم‌ بدی گرفته شد.
به گفته وي، کار از یک مرحله گذشته، اما به هر حال این تپه شناسنامه هویتی شهر است. بخش زیادی از تپه از بین رفته، اما برای نجات آن بخش باقی مانده از تپه دو یا سه تیم باستان‌شناس می‌خواهد و چون تپه صخره‌ای ا‌ست کاوش زیادی نياز ندارد و با یک فصل کاری می‌توان مشخص کرد که در لایه‌ها باقی مانده چه آثاری هست.
در واقع می‌توان نتیجه گرفت که در طول تاریخ چه سیری را پشت سر گذاشته و این کار نیازمند کمک و همکاری میراث فرهنگی و شهرداری بخصوص کسانی که می‌خواهند مصلا را بسازند، است. شما وقتی از هگمتانه مادی اثری در همدان پیدا نکنید این همه ادعا معنا ندارد؛ بنابراین برای حیثیت شهر مهم است که این بحث به سرانجام برسد.
منبع: همدان‌پيام